As Revolucións Liberais e o Nacemento do Mundo Contemporáneo

As Revolucións Liberais: Un Cambio de Paradigma

Na primeira metade do século XIX, Europa experimentou un profundo cambio político, referente na Revolución Francesa, que significou a implantación de sociedades liberais. O desenvolvemento do liberalismo supoñía a fin do absolutismo e dos privilexios estamentais, dando paso a unha nova sociedade baseada na igualdade dos cidadáns ante a lei. A cidadanía constituíase en nación e estruturábase un novo sistema político liberal identificado coa implantación dun Estado Constitucional (Monarquía ou República) e na soberanía nacional.

A nación tamén se vinculou ás solidariedades culturais entre os seus membros. A correspondencia entre Estado e nación deuse en poucos casos, e os desaxustes entre ambos foron frecuentes. Diferentes comunidades nacionais dentro dun Estado unificado atopábanse sometidas a un dominio estranxeiro ou imperial; outras, baixo distintos dominios políticos.

As clases sociais con intereses diversos dentro dos Estados-Nación incidiu directamente na política. O liberalismo conservador tendeu a restrinxir os dereitos aos cidadáns que non acadaran un determinado nivel económico. Xurdiron novas perspectivas políticas identificadas coa democracia, que reclamaban os plenos dereitos para os cidadáns, ou co socialismo, que buscaba a igualdade social.

¿Que é unha Revolución?

O último terzo do século XVIII foi testemuña dun proceso de transformacións políticas que constitúe a orixe do mundo contemporáneo.

No Antigo Réxime, a palabra revolución referíase a cambios que acontecían á marxe da vontade humana, como o retorno dunha situación política ao seu punto de orixe.

Os ilustrados franceses (Rousseau) aplicaron o termo a cambios nos espíritos. A Revolución Francesa pasou a designar novos procesos políticos cuxo desencadeante podía estar ao alcance dos individuos. Os que a defendían eran "revolucionarios" e os que se opoñían, "reaccionarios".

Tanto a Revolución Francesa como a Americana son os mellores exemplos de revolución política na primeira idade contemporánea.

A Revolución Americana

A Guerra da Independencia

As colonias inglesas en América do Norte experimentaron un grande desenvolvemento no século XVIII. A partir de 1763, como resultado da Guerra dos Sete Anos (1756-1763), fíxose incompatible o réxime económico e político das colonias coa política da metrópole.

O goberno británico tentou aumentar as taxas nas Trece Colonias, ao que se opuxeron os colonos co argumento da propia tradición política inglesa: era inxusto pagar taxas sen dispoñer de representación política no órgano que o decidía. Incidentes como o Motín do Té de Boston (1773) fomentaron a toma de conciencia das colonias sobre a necesidade de lograr a independencia.

A independencia das Trece Colonias tivo lugar entre 1776 e 1783. Iniciouse coa proclamación da Declaración de Dereitos de Virxinia e a Declaración de Independencia, decisión tomada en Filadelfia o 4 de xullo de 1776. Despois, desenvolveuse un proceso de loita armada contra o exército inglés, que culminou co triunfo das tropas americanas e o recoñecemento internacional dos novos Estados Unidos de América. Os colonos contaron co apoio de Francia e España.

A Creación dunha Nova Orde Política

A Declaración de Virxinia, redactada por Jefferson, contén os principios básicos do liberalismo político forxado polos teóricos ingleses do século XVII. A Declaración establece os principios de soberanía nacional, igualdade entre todos os homes e goberno con responsabilidade, así como as liberdades individuais (propiedade, imprenta, habeas corpus).

O novo sistema político desenvolveuse ao mesmo tempo que a Guerra da Independencia. Nunha primeira fase, once dos trece Estados redactaron as súas propias constitucións, inspiradas na Declaración de Virxinia. O resultado foi a aprobación dunha Constitución en 1787, a primeira plasmación dos principios do liberalismo político contemporáneo: organización dun poder federal e o establecemento efectivo da división de poderes (executivo, lexislativo e xudicial).

• O poder executivo recae nunha institución federal común, elixida por un sufraxio indirecto, mentres que os Estados reservan para si amplas competencias.
• O poder lexislativo organizábase en dúas cámaras: o Senado, que representaba aos Estados de modo equiparado (dous senadores por cada Estado), e unha Cámara de Representantes, froito da elección popular.

O equilibrio de poderes entre ambas cámaras lexislativas e destas fronte ao presidente fai desta Constitución moi estable, xa que aínda segue en vigor, parcialmente modificada mediante emendas.

A aprobación da Constitución polos diferentes Estados foi moi axustada nalgúns casos. Cara ao ano 1815, o sistema político dos Estados Unidos atopábase xa consolidado e cos primeiros partidos políticos da historia en acción.

A Revolución Francesa

A Revolución Francesa é un proceso diferente do americano, cuxo obxectivo era acabar co Antigo Réxime. A súa influencia no mundo foi tal que é considerada o comezo da época contemporánea. Houbo diversas interpretacións:

• Para a historiografía liberal (Guizot) e a marxista, tería sido a culminación do ascenso social e económico da burguesía, cuxo desenvolvemento non podía continuar dentro do corsé do Antigo Réxime. A Revolución Francesa foi unha revolución burguesa.
• Para a historiografía romántica (Michelet) e os historiadores da revolución de principios de século (Mathiez e Lefevre), o estoupido revolucionario foi provocado polo empobrecemento das clases populares (artesáns, campesiños) e as crises de subsistencia que se sucederon nas décadas anteriores a 1789. Para eles, a Revolución Francesa é un exemplo de revolución social.

E. Labrousse demostrou que ambas as dúas interpretacións eran conciliables. Esta é a visión máis aceptada.

A Conxuntura Revolucionaria

A revolución veu precedida por un período de fortes protestas campesiñas, da rebelión da nobreza e da difusión das novas ideas da Ilustración.

A mobilización do campesiñado tivo a súa causa inmediata na crise agraria. Unha sucesión de malas colleitas, a escaseza de subsistencias e a caída do prezo de produtos como o viño a causa da sobreprodución levaron á ruína das familias e á degradación das condicións de vida. Isto fixo máis insoportable o pago da renda señorial e puxo en evidencia a necesidade de terras para os campesiños. Provocou mobilizacións contra o pago das taxas feudais e ataques aos castelos.

A irrupción masiva do campesiñado na política abriu un foco permanente de loita social, cuxo obxectivo sería a abolición do feudalismo e o acceso á propiedade da terra. A crise agraria golpeou tamén na cidade, xa que a redución do poder de compra do campesiñado agravou a situación da economía urbana pola competencia das manufacturas inglesas. A carestía de alimentos engadiuse ao descenso da actividade industrial e comercial, o que aumentou a miseria, o paro e a fame.

Neste contexto de crise, a Facenda do Estado estaba en bancarrota. Ao intentar introducir reformas para proporcionar novos ingresos ao fisco, os ministros de Luís XVI plantexaron que tributasen os privilexiados, ao que estes se negaron. A rebelión da nobreza derivou nunha profunda crise política. Os nobres alegaron que só podían aprobar novos impostos os Estados Xerais, o parlamento dividido en estamentos (nobiliario, eclesiástico e Terceiro Estado). A convocatoria abriu novas dimensións á crise, cun amplo debate político sobre a representatividade de dita institución.

Así comezou a propagarse a idea de que o Terceiro Estado, que representaba o 95% da poboación, era o único representante dos franceses, o que levou á oposición ao sistema de representación estamental. A redacción dos Cadernos de Queixas (Cahiers de Dóleances), con reivindicacións locais, xerou a esperanza de que os deputados asumisen a defensa dos intereses populares. Isto favoreceu a divulgación dunha cultura política antinobiliaria de igualdade dos cidadáns.

As Fases da Revolución

Ruptura Revolucionaria e Proceso Constituínte (1789-1791)

Os Estados Xerais reuníronse en maio de 1789. Os deputados do Terceiro Estado, que duplicaban en número aos dos privilexiados, rexeitaron o voto por estamento e reclamaron o voto por cabeza, demandando a súa representatividade da nación. A súa forza constituíuse en Asemblea Nacional (20 de xuño de 1789), á que se sumaron algúns dos deputados nobiliarios e eclesiásticos. Diante da ameaza dunha reacción dos privilexiados contra o proceso, os deputados apelaron ao pobo na súa defensa, o que levou á sublevación de París.

A toma da Bastilla, fortaleza e símbolo do absolutismo, permitiu armar ao pobo para enfrontarse a calquera reacción contraria. Noutras cidades desenvolvéronse acontecementos semellantes, e os campesiños impulsaron violentas revoltas antiseñoriais, etapa coñecida como o Gran Medo.

A Asemblea Nacional aboliu os dereitos feudais (agosto de 1789) e, en 1790, proclamou a Declaración dos Dereitos do Home, aprobou a Constitución Civil do Clero, que establecía a separación de Igrexa e Estado, e coa Constitución de 1791, definiu unha Monarquía Constitucional baseada na división de poderes: executivo, lexislativo e xudicial. O sufraxio censitario, o dereito á propiedade, un sistema universal de contribucións e a liberdade económica foron outros dos seus piares. Impulsouse a unificación do mercado nacional e a desamortización dos bens eclesiásticos.

Estas reformas desenvolvéronse nun contexto de fortes tensións. A oposición dos privilexiados e unha estratexia contrarrevolucionaria quedaron en evidencia co intento de fuga de Luís XVI a Austria (xuño de 1791). Pretendía incorporarse á reacción absolutista que se producira no exterior e dirixir as tropas austríacas contra a revolución. A súa traizón desprestixiou á realeza e afectou ao funcionamento da Monarquía Constitucional asentada no sufraxio censitario. Adoptáronse medidas contra os inimigos da revolución, confiscándose os bens dos nobres e declarándose a guerra a Austria (abril de 1792).

As actitudes sociais radicalizáronse. Os campesiños reclamaban o acceso á terra, resistíanse ao pago de rendas e pedían a intervención do goberno contra os grandes señores. As masas urbanas reclamaban que se atendesen as súas necesidades materiais, penetradas pola axitación dos clubs radicais, e desenvolvían uns valores democráticos que identificaban coa República.

O Proceso Revolucionario: A Convención (1792-1795)

A tensión existente deu lugar a unha nova insurrección popular en París, que se materializou no asalto ao Palacio das Tullerías, a abolición da monarquía e a creación da Comuna de París, o que abriu as portas á República.

Convocáronse eleccións con sufraxio universal masculino (setembro de 1792), que perdurou ata o fin da época republicana (1795). A situación, determinada por unha forte presenza política das clases populares, a guerra, a contrarrevolución interior e a crise socioeconómica, precipitou o réxime da Convención, unha ditadura asemblearia, da que se distinguen tres etapas:

1ª. A Convención Xirondina (republicanos moderados) levou a cabo o xuízo contra Luís XVI. O rei, cuxa execución foi aprobada por un voto de diferenza, foi guillotinado o 21 de xaneiro de 1793, o que acentuou as divisións no interior entre os xirondinos -Brissot, Vergniaud e Ducos- e os xacobinos -Marat, Dantón e Robespierre- e desafiou ás monarquías europeas. Dantón impulsou unha política expansionista como defensa da Revolución, contra a cal se formalizou unha gran coalición europea (Inglaterra, Austria, os Estados alemáns, o Piamonte-Sardeña, o Papa e España). A ineficaz organización do novo exército francés, integrado polos cidadáns, comportou unha serie de derrotas que puxeron en perigo a supervivencia da propia Francia.

2ª. A Convención Xacobina. A guerra civil estoupou cando a protesta dos campesiños de La Vendée transformouse en rebelión absolutista. A caída dos xirondinos levou á súa detención e execución. Os xacobinos ocuparon o poder en xuño de 1793, dando comezo á etapa máis radical da Revolución.

Apoiáronse no movemento popular dos sans-culottes, que esixían do goberno unha intervención decidida na vida económica e social.

Nesta etapa aprobouse unha nova Constitución (xuño de 1793) de carácter democrático e social: soberanía popular, sufraxio universal directo e atención ás necesidades sociais. Foi aprobada por un plebiscito o 10 de agosto dese ano, pero a súa aplicación quedou aprazada, depositada na arca santa, ata que a Revolución estivese a salvo e se lograse a paz.

O goberno revolucionario, o Comité de Saúde Pública, liderado por Robespierre, proclamou o Terror diante dos inimigos da Revolución. O Comité contou co apoio dos tribunais populares e grupos de cidadáns para perseguir as actividades contrarias á Revolución. Abundaron as execucións de aristócratas, monárquicos e contrarrevolucionarios, pero tamén caeron moitos dos que participaran no movemento patriótico, como os xirondinos, incluídos os que participaban na Convención, xa que o verdadeiro poder atopábase no Comité.

A política do Terror foi guiada inicialmente polo grupo máis radical dos xacobinos, liderado por Hébert, que influíu na creación dun novo calendario revolucionario, do culto á deusa Razón -consagrado en Notre Dame- e nas campañas de descristianización levadas a cabo no rural. Robespierre, para controlar a situación, mandou executar a Hébert e á Comuna de París, para colocar elementos fieis á súa persoa. Isto fixo que moitos xacobinos o acusaran de traizoar o espírito da Revolución. A continuación, Robespierre dirixiuse contra os revolucionarios moderados, como Danton, que foi levado á guillotina.

Impulsáronse reformas sociais (redistribución da propiedade agraria, prezo máximo dos artigos de primeira necesidade, castigo aos especuladores, educación primaria gratuíta, etc.) ás que se opuxo boa parte da burguesía.

Nos catorce meses da chegada dos xacobinos ao poder, Francia conseguira desfacerse dos seus principais problemas e reforzar o seu nacionalismo popular: rexeitadas as invasións estranxeiras, o exército pasou á ofensiva e ocupou Bélxica.

Aquela alianza das clases medias e os sans-culottes funcionou á perfección durante un ano e sentou as bases dun Estado centralizado e democrático.

Unha coalición de deputados moderados e radicais, marxinados, uniu o medo á guillotina e derrotou a Robespierre e aos seus seguidores, que foron detidos o 9 de Thermidor (reacción termidoriana) e condenados á pena capital.

3ª. Esta etapa supuxo o desmantelamento da democracia social xacobina e o comezo dun lento proceso que situou á burguesía conservadora como a gran beneficiaria da revolución.

A República Burguesa: O Directorio (1795-1799)

En 1795, III ano da República, elaborouse unha nova Constitución, máis moderada, que facía desaparecer o sufraxio universal e facía unha explícita alusión ao dereito de propiedade ("A propiedade é o dereito de gozar e dispoñer dos bens, das rendas do froito do traballo e das industrias"). Tamén se estableceu un concepto restritivo da igualdade ("A igualdade consiste en que a lei sexa igual para todos"). Establecéronse dúas Cámaras: o Consello de Anciáns e o Consello dos Cincocentos, renovadas nun terzo cada ano. O Directorio exercía o poder executivo, con cinco membros nomeados polos Anciáns, e coa obriga de cambiar un deles cada ano.

O poder dos sans-culottes parisinos foi diminuíndo, e a escaseza dos bens de primeira necesidade incrementaba os prezos. A fame e a miseria espalláronse polos barrios das principais cidades. Estoupaban liortas nas grandes colas que se formaban para comprar o pan, a carne ou o carbón. Os novos poderes tiveron que controlar tanto conspiracións de tipo absolutista como xacobino, con sublevacións como a protagonizada en 1796 por Babeuf, coñecida como a dos "Iguais", que pretendían establecer unha sociedade igualitaria. Esta sublevación levou á guillotina aos seus principais impulsores.

Estas fortes tensións e a vontade de manter a orde situando o autoritarismo e ao exército como elementos centrais da situación política levaron a que, a raíz do golpe de Estado do 18 de Brumario (9 de novembro) de 1799, chegase ao poder o xoven xeneral Bonaparte.

Consulado e Imperio (1799-1815)

O novo home forte de Francia consideraba que era necesario un poder forte para defenderse dos reis absolutistas inimigos e para guiar a un pobo que, tras tantos anos sometido a normas e formas de poder autoritarias, non podía asimilar con facilidade a camaradería que supoñía a difusión do nome de "cidadán" a todas as persoas.

Tras o golpe de Estado do 18 de Brumario e a desaparición do Directorio, resultaba difícil manter a autoridade do executivo. Unha maioría do Consello de Anciáns e do dos Cincocentos confiou o poder a tres "cónsules": Bonaparte, Sieyès e Ducos. A nova constitución -a do ano VIII- estableceu un lexislativo moi fraccionado con catro asembleas. Os proxectos debían emanar da iniciativa do primeiro cónsul, que exercía o auténtico poder executivo, cunha duración de dez anos.

O Consulado serviulle a Napoleón para reforzar os seus plans e facerse co control do goberno. Desde xaneiro de 1800 ata o 18 de maio de 1804, momento en que decidiu coroarse emperador. Só tiña trinta e cinco anos e xa era considerado un xenio da estratexia militar.

A súa pretensión era tranquilizar os ánimos da sociedade francesa, cansa e convulsionada pola inestabilidade e a debilidade dos sucesivos gobernos. A súa reacción foi forte ante o que supuxo unha monarquía absoluta habituada a decidir sen contar con ningunha outra instancia. As Asembleas Lexislativas ou convencións xurdidas durante a Revolución pretendían ser a expresión da vontade popular e intentaran que os gobernos actuasen segundo os ditados daquelas. Napoleón impoñía unha autoridade que recordaba en moitos aspectos á dos antigos soberanos. O emperador respectou numerosas conquistas revolucionarias e elaborou un novo Código Civil, que inspirou as novas recompilacións lexislativas de dereitos e deberes en numerosos países europeos. Contribuíu á creación do ensino público, con liceos e ensino secundario controlado polo Estado, que serían a base para a formación dunha elite que contribuíse ao engrandecemento da nación.

A guerra estendeuse máis aló das súas fronteiras, deixando á marxe a gloria, feridos, mortos, campos e cidades arrasadas. O resto do continente respectaba a Francia, pero era preciso derrotar e someter ás súas monarquías absolutas e illar a Inglaterra, que mantiña o dominio dos mares e impedía a saída dos produtos franceses. O almirante Nelson vencera á flota franco-española en Trafalgar (1805). Nos primeiros anos, parecía que os principais plans de Napoleón se cumprían, ao acadar resoantes vitorias en Austerlitz (1805), Jena (1806) ou Wagran (1809). Con todo, o esforzo militar causaba ao país enormes gastos e fortes perdas humanas, con máis de medio millón de mortos. O seu poder comezou a declinar en España, coa derrota da batalla de Bailén e a acción dos grupos de "guerrilleiros" que non puideron ser aniquilados. A campaña de Rusia debilitou profundamente ao emperador. As tropas, acosadas pola neve, a fame e as enfermidades, sufriron unha tráxica retirada desde Moscova -iniciada o 19 de outubro de 1812-, un dos episodios máis tráxicos da historia contemporánea. Dos 650.000 soldados, sobreviviron entre cen e trinta mil.

En 1813, os principais países europeos (Inglaterra, Prusia, Rusia e Austria) formaron unha coalición. Despois de Leipzig, a "batalla das nacións" pola cantidade de soldados de distintas nacionalidades que interviñeron, os acontecementos precipitáronse. O resultado foi incerto, e o exército napoleónico sufriu numerosas baixas. Os aliados entraron en París en marzo de 1814: o emperador foi substituído por un goberno provisional, presidido por Talleyrand, en nome de Luís XVIII. Napoleón abdicou en Fontainebleau e foi deportado á illa de Elba. Francia volveu ás fronteiras de 1792.

Bonaparte tentaría recuperar o poder. En 1815 fuxiu de Elba e volveu a París, aclamado por moitos franceses, mentres o rei Borbón fuxía do país. Napoleón estivo á fronte da nación durante cen días. A derrota do seu exército polas tropas inglesas e prusianas, mandadas polo xeneral Wellington, en Waterloo, rematou coa súa carreira. Renunciou ao trono o 22 de xuño e foi desterrado á illa de Santa Helena, onde morreu en maio de 1821.

Este final autoritario da Revolución Francesa non diminuíu a súa transcendencia histórica. Cambiou o modo de pensar e actuar dos homes, con novos plantexamentos sobre o individuo, a sociedade e o Estado.

A Revolución Francesa significou a transformación dos súbditos en cidadáns iguais ante a lei, con dereitos e deberes recoñecidos formalmente. Deixou arraigadas as ideas sobre soberanía nacional e do sistema representativo como nova forma de relación entre os cidadáns e o poder. Divulgou o concepto moderno de Revolución, como ruptura co pasado e punto de partida dunha nova sociedade. O Estado revolucionario configurouse como o marco legal para impulsar a modernización da sociedade e esixiu o desenvolvemento dun importante aparato administrativo.

Non só lexitimou a intervención popular na vida política, senón que se converteu en laboratorio de experimentación dos réximes políticos contemporáneos (Monarquía Constitucional, República burguesa, República democrática e social...) e abriu as portas ao liberalismo, á democracia, ao republicanismo e ao socialismo. A ruptura co Antigo Réxime nos diferentes Estados tomaría diversas direccións, tendo como referente a Revolución Francesa.