O Nacionalismo e a Unificación de Alemaña e Italia

O Nacionalismo

Co tempo foi formándose unha conciencia de pertencer a unha comunidade máis ampla que o espazo onde estaba o fogar permanente, vinculado por lazos de lealdade ou servidume a un señor feudal ou a un rei.

A Revolución Francesa substituíu ó rei pola Nación coma fonte de soberanía; os Estados Xerais pasaron a nomearse Asemblea Nacional, e os soldados franceses berraron en Valmy: ¡Viva a Nación!

Dicíase que un conxunto de homes formaban unha nación cando estaban unidos por determinados lazos: unha historia común, unha lingua propia, unhas institucións peculiares comúns (Dereito, costumes de organización social), unha igualdade básica que os había de levar a un mesmo destino histórico.

Esta concepción supón o expreso consentimento por parte dos individuos dun territorio determinado. A nación é algo vivo, con forza interior, xeradora dun espírito popular (Volkgeist) que a converte en algo superior ós homes. Os cidadáns non poden alterar algo non creado por eles, representa o sustento duns costumes, unha lingua, un folclore, unha cultura en suma, que non cambia pola iniciativa momentánea dunhas persoas.

Hai dúas visións da nacionalidade: o nacionalismo orgánico e o nacionalismo liberal, ou, en defensa da soberanía francesa sobre Alsacia e Lorena, da vontade dos habitantes para permanecer xuntos.

Os alemáns alegaban argumentos históricos, étnicos e lingüísticos para anexionarse ditas rexións, e a alma era a nai de toda cultura na terra.

A conciencia de diferenciación foi tamén unha forza ideolóxica que mobilizou a moitos pobos durante o século XIX. Napoleón espertou dito sentimento, e o nome de batalla das nacións, dado á coalición contra o emperador de Leipzig en 1813, ten un carácter simbólico.

As fronteiras nacionais ou a soberanía nacional adquiren maior forza, concretándose no concepto de Estado, unido por un idioma común que condiciona unha maneira determinada de pensar (a patria esténdese tan lonxe como a lingua alemá).

A Unificación de Alemaña

O sentimento nacional alemán, xa sostido por intelectuais e políticos da época prerromántica, o período revolucionario e de loita contra Napoleón na época romántica. A nación alemá definiuse como unha alma espiritual, inmutable e eterna, onde a lingua e o pasado histórico comúns eran os elementos esenciais do sentimento nacionalista, non aparecera ningún ingrediente racista.

Na revolución de 1830, podemos observar un importante compoñente nacional. O Zollverein tivo unha poderosa influencia na procura da unidade política. En 1848, durante a revolución, o Parlamento de Frankfurt tentou crear para Alemaña un poder político central e establecer unha Constitución nacional. O país distaba de ter un poder executivo, xa que carecía da burocracia e dos recursos financeiros. A falta dun Exército propio dependían dos Estados integrantes, polo cal houbo de enfrontarse a unha reacción conservadora.

Se producía a reacción conservadora, o Parlamento de Frankfurt dedicara catro meses á discusión dos dereitos políticos individuais. As tarefas de configurar un Estado alemán unitario, a primeira cuestión importante e referente á súa extensión, enfrontaba a partidarios de integrar a todos os Estados con poboación xermana (Gran Alemaña), fronte ós que se manifestaban partidarios de que abarcase exclusivamente ós estados nos que só había poboación alemá (Pequena Alemaña); equivalía a optar entre un Estado liderado por Austria ou ben por Prusia. A opinión inicialmente predominante pola Gran Alemaña, a vontade austríaca de fortalecer os seus nexos con outras nacionalidades do seu Imperio e as súas pretensións de establecer unha gran alianza coa Confederación Xermánica, para reforzar o papel en Centroeuropa, fixeron que os parlamentos de Frankfurt optaran pola solución de Pequena Alemaña.

Foi Prusia o Estado que, baixo a dirección política de Bismarck, se puxo á fronte do proceso a partir dos anos sesenta do século XIX.

Xa se fomentou a unificación levada a modernización das estruturas do Estado en sentido liberal, non era do agrado nin da Monarquía nin da fracción dos junkers (aristócratas grandes propietarios agrarios do Leste) que gobernaba o país.

Otto von Bismarck, forxador da unidade alemá, foi o primeiro representante de Prusia na Dieta (ou asemblea xeral alemá) de Frankfurt, e logo embaixador en Petrogrado e París. Fixou ideas sobre o papel de Prusia na política europea e na tarefa de unificar ós alemáns. Converteuse no político do realismo, da conveniencia e da razón de Estado (Realpolitik).

Guillerme I, home de limitada intelixencia pero constante nas súas decisións, accedía ó trono prusiano e iniciaba a súa tarefa de goberno acometendo a reforma do exército, que pronto haberá de ter na súa contra a todos os partidos liberais, temerosos de que un exército forte impuxera un espírito militarista en Prusia e rematase co civilismo liberal. Esta crise política decidiu a Guillerme I a chamar ó poder a Otto von Bismarck. Bismarck comezou a gobernar no medio dun conflito político interno. Foi un gobernante conservador, nada amigo do liberalismo, pero o bastante clarividente e capaz coma home de Estado para adaptarse ó signo dos tempos, favorecendo a política dos grupos económicos máis emprendedores de Prusia.

Con Bismarck, Prusia chegou a adquirir unha posición hexemónica entre os Estados alemáns, eran máis de trinta entre reinos, dominios aristocráticos e cidades libres ou sometidas ó poder eclesiástico. O novo ministro de Prusia estaba convencido de que a unificación dos Estados alemáns era inevitable, pero habería de facerse pola forza. A unidade alemá houbo de conseguirse a través de tres conflitos bélicos sucesivos: o dos ducados daneses, o que enfrontou a Austria e Prusia e, por último, o habido entre Francia e Prusia.

A Loita polo Prestixio Xermánico e o Conflito dos Ducados Daneses

O enfrontamento Austria-Prusia para lograr a unidade da Pequena Alemaña era inevitable, e comezou no aspecto económico cando, desde 1862, o goberno prusiano firmara un acordo comercial con Francia no que se abolían os dereitos de alfándega e Francia tiña un acordo parecido con Inglaterra. Prusia pasou a incorporarse de feito a unha extensa zona de libre comercio en Europa Occidental, cuxa economía non podía prescindir de medidas proteccionistas, oporase e tentará unha guerra comercial con Prusia que rematará en fracaso. En 1864, os estados disidentes solicitaran a súa adhesión ó tratado prusiano. Isto tensou as relacións entre Viena e Berlín.

Austria non renunciaba a tratar de evitar o protagonismo prusiano e quixo aproveitar a antipatía xerada por Prusia, provocada pola política inflexible de Bismarck para reforzar o seu liderado na Confederación que precisaba unha reforma estrutural que Viena propoñía realizar mediante a creación dun Directorio de Príncipes, encabezado polo Emperador, e un Parlamento constituído por 300 representantes das Dietas provinciais, que só tería funcións consultivas. Bismarck convenceu a Guillerme I de que non asistira, ausencia que bloqueou calquera reflexión seria sobre unha nova forma de convivencia dentro do seo da Confederación Xermánica.

Os Ducados Daneses

Paso decisivo cara á unidade alemá, un máis no enfrontamento con Austria, coa guerra contra Dinamarca polos ducados de Schleswig e Holstein, situados en territorio danés que, desde 1640, pertencían á Coroa danesa, estatuto especial que prohibía a súa plena incorporación ó reino e lles garantía unha plena autonomía, ratificada polo Protocolo de Londres (1852) firmado por Inglaterra, Francia, Austria, Prusia, Rusia, Suecia e Dinamarca. Trala morte do rei danés, o sucesor decidiu a anexión de Schleswig a Dinamarca, o que puxo de inmediato en acción a Bismarck que facía tempo desexaba a incorporación dos ducados a Prusia.

En xaneiro de 1864, presentaron un ultimátum a Dinamarca, do cal chegouse a unha situación de guerra. Prusia, poñendo en práctica os plans do seu Xeneral, von Moltke, conseguiu poñer a guerra ó seu favor. En outubro de 1864, a Paz de Viena puxo os ducados baixo administración conxunta de Prusia e Austria, repartidas na Convención de Gastein, quedando Holstein para Austria, Prusia administraría Schleswig e Lauenburg a cambio do pago dunha indemnización.

O Conflito con Austria

A Convención resolveu ben pouco, a confrontación entre Austria e Prusia era xa inevitable. Bismarck soubo aproveitar a conxuntura favorable para illar a Austria sendo consciente de que Inglaterra, trala derrota de Dinamarca, daba as costas ó continente. Rusia gardaba un gran rancor a Austria pola Guerra de Crimea, recordaba o apoio recibido de Bismarck na crise de Polonia de 1863. Francia deu o seu plácet ó acordo italo-prusiano, o que implicaba unha postura anti-austríaca. Austria quedaba illada. A pesar dos esforzos por Napoleón III para evitar a confrontación, a Confederación Xermánica declaroulle a guerra a Prusia (14 de xuño de 1866). Contou co apoio de Italia, conflito que se prevía longo e con vitoria de Austria, trocouse nunha campaña breve gañada polos exércitos prusianos que, dirixidos por von Moltke, remataron co groso das forzas austríacas na decisiva batalla de Sadowa (3 de xullo de 1866), irrelevantes as vitorias de Austria sobre os italianos en Custozza e na batalla naval de Lissa. O armisticio de Nikolsburg (27 de xullo de 1866) ofrecía unha paz honrosa que Austria aceptaría o 23 de agosto, na Paz de Praga.

Este tratado foi o certificado de defunción da Confederación Xermánica e desde ese momento Prusia ocuparía o lugar hexemónico que en Centroeuropa tivera ata entón a derrotada Austria que acababa por retirarse da escena xermánica, volcándose nos seus problemas internos. O reino de Hannover e o Electorado de Hesse foron incorporados a Prusia. Os estados do Sur (Baviera, Württemberg e Baden) manteñen a súa independencia, vinculados con Prusia a través dun tratado polo que se comprometen a prestarse axuda militar mutua no caso dun ataque dunha terceira potencia. Os países xermanos do Norte formaban a Confederación Alemana do Norte e unha Constitución, 16 de abril de 1867, fundamento legal da Alemaña cuxos membros mantiñan estruturas de autogoberno; dúas Cámaras elixidas por sufraxio universal, o Parlamento Federal (Reichstag) onde se trataban os asuntos federais e, outra, o Consello Federal (Bundesrat) onde tomaban asento os representantes dos diversos Estados e que era un órgano consultivo, presidido por Guillerme I que, reservábase a xefatura do Exército e a dirección da política exterior aínda que esta quedará en mans de Bismarck, Chanceler. A pesar da aparencia confederalista, Prusia exerce unha hexemonía contundente no novo Estado.

A Guerra con Francia

A última etapa da unificación foi a fundación do Imperio alemán, o II Reich, ó unirse a Confederación do Norte cos Estados do Sur, decisivo o enfrontamento coa Francia de Napoleón III. Prusia tiña que controlar os Estados do sur de Alemaña dos que o máis poderoso era Baviera. Bismarck procurou illar a ese país establecendo relacións militares e económicas cos países que o arrodeaban, reforzando o Zollverein e logrando levar a cabo con elo unha ampla propaganda da Confederación.

Para acabar coas resistencias deses países a ser introducidos na órbita prusiana, o problema era a actitude de Napoleón III de Francia. As relacións franco-prusianas deterioráronse moito, e acadaron o seu límite co motivo da candidatura dun membro da familia dos Hohenzollern, é dicir, a familia reinante en Prusia, para a coroa de España tralo derrocamento de Sabela II en 1868. Esa candidatura propugnada polo xefe do goberno español, o xeneral Prim.

A candidatura de Leopoldo de Hohenzollern-Sigmaringen acabou autorizada por Guillerme I.

A oposición francesa conseguiu que tal autorización fose revocada. Francia non podía tolerar que unha mesma dinastía reinase ó leste e ó sur do seu territorio. En Francia chegou incluso a falarse do renacemento do Imperio de Carlos V.

Napoleón III opúxose pois, unha proba de forza esixindo ó rei Guillerme I, que retirara o seu apoio ó plan, e que non consentiría no futuro ningunha outra candidatura dun príncipe da casa Hohenzollern ó trono español. O rei prusiano negouse e telegrafou ó chanceler sobre a cuestión, dándolle autorización para facer pública a súa decisión.

O telegrama chegou a poder de Bismarck que o endureceu nos seus termos, provocando unha forte reacción por parte francesa, que declarou a guerra a Prusia e á Confederación Alemana do Norte o 19 de xullo de 1870.

Os Estados do Sur, obrigados polo tratado defensivo de 1867, aliñáronse xunto a Prusia. Todos os territorios xermanos loitaron unidos contra Francia. As tropas francesas foron derrotadas por von Moltke en Metz e Sedán, forzando á capitulación ó exército francés do Rhin (2 de setembro), quedando Napoleón III prisioneiro dos alemáns. Bismarck quería rematar axiña para evitar a entrada de calquera potencia europea ó lado de Francia, pero a República prolongou a resistencia ata que, falta de apoio internacional, depuxo as armas (26 de xaneiro de 1871), na que a II República francesa viu pesar sobre ela unha forte indemnización e a perda de Alsacia e parte da Lorena que pasaron a formar parte da nova Alemaña. Foi esta derrota francesa un acontecemento que tamén tivo importantísimas consecuencias na unificación de Italia.

Trala vitoria sobre Francia, os Estados do Sur uníronse á Confederación e, despois de que Bismarck conseguira vencer a resistencia de Luís II de Baviera, o Parlamento da Confederación adoptou formalmente o nome de Reich, o 10 de decembro de 1870, outorgando ó rei de Prusia a dignidade de Emperador, e o 18 de xaneiro de 1871, no Palacio de Versalles, era proclamado o II Reich e Guillerme I recibía a Coroa Imperial.

A Unificación Italiana

A unidade italiana foi avanzando no medio dunha controversia profunda sobre a maneira de levala a cabo. A partir do fracaso de 1848 foi tomando corpo a idea de acabar a unificación nacional a través dun dos Estados, o Estado Pontificio ou o Piemonte, grazas ás formulacións do nacionalismo italiano realizadas por V. Gioberti que, xa no 1843, propuxera unha Confederación presidida polo Papa e gobernada por Carlos Alberte de Piemonte. As posturas nacionalistas trataban de conxugar as súas esixencias coas dos sectores liberais, empeñados na transformación do Antigo Réxime, e cos demócratas e socialistas radicais, liderados por Garibaldi, un republicano extremista que participara nas insurreccións mazzinianas dos anos trinta, o obrigaron a fuxir a Iberoamérica, combatendo desde o seu regreso a Italia pola idea dunha República de forte contido social, loitando contra os austríacos con Carlos Alberte de Piemonte (1848) e contra os franceses e a favor da República Romana (1849). O movemento liberal tivo maior desenvolvemento no norte de Italia e Milán defendía un liberalismo de corte federal no Piemonte onde os sectores liberais acadaron un maior protagonismo da man do aristócrata C.B. de Cavour (1810-1861) que, no 1847, fundaba o periódico II Risorgimento, desde onde defendía a independencia de Italia, unha confederación de estados italianos e a adopción de reformas económicas destinadas a mellorar a agricultura e a infraestrutura de transportes. O Risorgimento, por outra parte, é o nome que se aplica para englobar o movemento de unificación italiana que, compaxinouse con nacionalismos locais que se resistiron á hexemonía do Piamonte.

Os acontecementos de 1848 saldáronse cun fracaso para os intereses nacionalistas, confirmaron o papel central do reino do Piamonte na tarefa da unificación política na persoa de Víctor Manuel II, monarca que mostraba simpatía cara ós liberais. Os nacionalistas italianos sabían que a oportunidade de 1848 perderase por falta de respaldo popular debido ó escaso contido de reforma social no discurso dos líderes revolucionarios,

polo particularismo dos pequenos Estados e pola falla de apoio das grandes potencias.

Ó subir Víctor Manuel II ó trono do Piamonte en 1849, foi nomeado primeiro ministro Massimo D´Azeglio, un nacionalista moderado, quen pensaba tamén que a unidade da Península era un feito inevitable, xamais se propuxo acelerar o seu ritmo. Italia fará da se (Italia farase a si mesma). No goberno de D´Azeglio comezaría a súa carreira política Cavour.

Camilo Benzo, conde de Cavour, aínda que viña de familia aristocrática, desde novo adherírase ó liberalismo. Pasara longas tempadas en Francia e Suíza e preparárase coma enxeñeiro. Cavour era distinto de Bismarck: político con preparación de intelectual e exercera antes coma home de negocios. Emprendeu unha modernización efectiva das estruturas políticas do reino, a costa de ter que enfrontarse a unha encarnizada resistencia das forzas conservadoras católicas. Con esta renovación que converteu ó Piemonte no Estado punteiro de Italia, o reino gañábase a consideración das potencias estranxeiras e Cavour puido, desde 1854, comezar unha labor diplomática que lle asegurara o respaldo dalgunha gran potencia no seu contencioso con Austria, aproveitando a alianza franco-británica na Guerra de Crimea para entrar no concerto internacional e o Congreso de París. Permitiu que Piemonte presentase as súas reivindicacións nun foro internacional e que os nacionalistas italianos comezasen a contar con simpatías no Reino Unido e na corte francesa.

Cavour entrevistábase con Napoleón III en Plombières (20 de xullo de 1858) e deseñou a futura Italia, como unha federación de catro Estados, baixo a presidencia do pontífice, firmándose un tratado segredo franco-piemontés (xaneiro de 1859) polo cal Napoleón III daba garantías para o caso no que Piemonte sufrira un ataque austríaco.

Afortunadamente, en abril de 1859 o emperador austríaco Francisco Xosé veu a dar unha escusa para a guerra ó esixir do goberno de Piamonte que procedera a suspender o rearme e licenciar ós voluntarios

que xa se enrolaran, con vistas a unha futura guerra con Austria. Cavour rexeitou e a guerra comezou, estendéndose a loita polo curso do río Po. Tropas en Toscana, en Florencia, un movemento derribara ó Gran Duque, únense ás sardo-piemontesas e francesas. A primeira gran batalla dáse en Magenta, o 4 de xuño, preto de Milán, caendo esta cidade en mans dos coligados.

Aquela vitoria acelerou a actividade política en Italia. Trala Toscana, caeron os réximes absolutistas de Parma e Módena e producíanse movementos na Romana e as Marcas, territorios pontificios. A segunda gran batalla entre coligados e austríacos tivo lugar en Solferino o 24 de xuño, o que os permitiu ocupar Lombardía e dirixirse cara a Venecia. Austria estaba contra as cordas cando Napoleón, inopinadamente, ofreceu unha tregua unilateral que o emperador Francisco Xosé aceptou de inmediato, firmándose o armisticio de Vilafranca (12 de xuño) polo cal Austria entregaba Lombardía a Francia que, á súa vez, dáballa ó Piemonte que cedería Niza e Savoia a Francia, namentres que Austria retiña Venecia e os duques de Toscana e Módena eran restablecidos nos seus poderes. Todo sería ratificado pola Paz de Zürich (11 de novembro de 1859), pero no Piemonte quedou unha grande indignación pola actitude de Napoleón III que non quería continuar adiante cunha política que lle estaba a provocar moita resistencia dentro do país, e Cavour, que non logrou que o rei rexeitase os termos do armisticio, dimitiu da presidencia do Consello.

Pero, posteriormente, a evolución política xogou a favor de Italia, xa que o propio Napoleón III, desde finais de 1859 prodigaba as mostras de apoio á causa italiana e suxería a convocatoria dun congreso europeo para resolver os problemas de Italia, en tanto que desde Inglaterra víase con agrado a causa unificadora xa que supoñía a consolidación dun estado liberal fronte ó que a opinión pública inglesa cualificaba como tendencias absolutistas do catolicismo papista. O cambio de conxuntura fixo que Cavour tornase á presidencia do Consello e activase as demandas de unificación nas provincias centrais que foron ratificadas por abrumadora maioría nos plebiscitos dos días 11 e 12 de marzo de 1860.