Meatzaritza, Industria Iraultza eta Nazionalismoa XIX. mendeko Bizkaian

Blasco Ibañezen "El Intruso" eleberriaren garrantzia

Testu publikoa dugu, literarioa, Blasco Ibañez idazlearen eleberri bateko zatia baita. Nobela izan arren, errealitatea deskribatzen saiatzen da idazlea. Errealitatea deskribatzeko, meatzari anonimoak hartu ditu egileak protagonistatzat. Blasco Ibañez idazle valentziarrak gizarte-kezka izan zuen, eta bai egunkarietako kolaborazioetan bai eleberrietan, garai hartako gizartearekin zerikusia zeukaten gaiak plazaratu zituen, honetan bezalaxe. Pertsona arrunten bizimoduak deskribatu zituen, bai landa-mundukoak, bai hiritarrak, baita gerretan izandako bizipenak ere. Gizarte-edukia da testuan agertzen dena, eta zeharkako moduan, XIX. mendeko azken laurdenean Bizkaian (batez ere Enkarterri eskualdean) izandako Industria Iraultza.

Meatzarien lan-baldintzak eta bizi-baldintzak

Meategiko harrobia bera deskribatzen du idazleak, eta hor egiten diren lanen sekuentzia azaltzen du, nahiz eta Bizkaitik ez zen pasa, zehaztasunez: harri-zulatzaileek egindakoa, harritzarren apurketa, bagoi-zamalanak eta mea-biltegirako bidaia. Hori aitzakia da meatzarien nekea azaltzeko, lanen gogortasuna azaltzeko: “abailduta iristen ziren”. Lanaren gogortasunaz gain, zein baldintzatan egiten zen aipatu behar dugu. Klima, askotan, oztopoa zen. Gainera, hasieran, amaigabeko lanaldiak ziren, eta bakarrik greben bidez mugatuko lirateke 10 ordura, 1890. urteaz geroztik. Elikagai murriztuak ere aipatzen dira pasarte honetan. Elikagaiak ez ziren nahikoa osasuntsu mantentzeko meatzarien egoera. Egia esan, soldataren ia osoa elikadura ziurtatzeko erabiltzen zen, eta gutxiegi zen familia bat izatekotan. Gainera, zuzenean erreketatik ura hartzeagatik, gaixotasun infekziosoak bultzatu ziren zenbait unetan (tifusa, kolera eta abar). Hori gutxi ez balitz, meatzariak, askotan, behartuta zeuden meategietako kantinan elikagaiak erostera, beti garestiagoak eta, noizbehinka, egoera txarrean. Azkenik, meatzari askoren etxebizitzak aipatzen dira, barrakoiak deitu zirenak. Idazleak barrakoi edo oholezko etxe arrunt horien ezaugarriak eta barruko giroa deskribatzen ditu zehaztasun osoz: aire-eza, loaldiak txandaka, langileen pilaketa, gaixotasunak transmititzeko baldintza egokiak, bizkarroiak, arroparen zikinkeria, ur-eza, komunik ez…

Bestalde, arriskuak ere sortzen ziren lanean, leherketen ondorioz edo bagoneten mugimenduengatik. Istripuei aurre egiteko, ospitale-sarea eraiki zen meatze-arroan. Bizi-baldintza txarrek bultzatu zuten meatzarien arteko kontzientzia, eta hortik laguntza-elkarteak sortuko ziren, eta sindikatuak. Horien bidez, ideologia berriak agertu ziren, gizartea eraldatzekoak zirenak: sozialismoa, anarkismoa. Ekintza praktikora eramango zituzten langileek, eta, horregatik, grebak egingo ziren, ospetsuenetarikoa 1890ekoa, baina arrazoi berberengatik, geroxeago ere errepikatuta, 1903an. Langileek bizi-baldintza duinak eskatu zituzten: ordutegi finkatzea (10 ordukoa), atazak desagertzea (lan-kopuru bat markatzea lan egin aurretik), kantinak desagertzea (eta askatasunez erostea nahi zuten lekuan), barrakoiak desagertzea (berdin, alokairuan izateko nahi zuten lekuan) … Hain ziren egokiak lehen grebetan bitartekari-lana egin zutenen, Loma eta Zappino jeneralen, langileen errebindikazioak ontzat eman baitzituzten. Baina bizi-baldintza txarren inguruko grebak 1905ean (emakumeek alokairuen garestitzeagatik), 1906an, 1910ean, 1911n eta 1916an errepikatuko ziren. Modu berean, kontsumo-kooperatiben bidez saiatu ziren aurre egiten elikagaien arazoari, batzuetan enpresek antolatutakoak eta beste batzuetan langileen antolaketaren azpian. Baina bizi-baldintzak beti gogorrak izango ziren. Horren adibide gisa, 1899an, 1600 kilo bakailao eta 126 kutxa urdai, meatze-arroarako zirenak, bertan behera utzi zituen Bilboko Portuko Osasun Zuzendaritzak, ustelduta baitzeuden.

Grebek, salaketa gisa irakurri ziren eleberriek eta informazioek kezka areagotu zuten gizartean eta alderdi politikoen artean. Horregatik, txosten ofizialak egingo ziren, bizitza-baldintzak hobetzeko helburuarekin eta etxebizitza-arazoari aurre egiteko. Hori dela eta, Etxe Merkeen legeak egingo ziren XX. mendeko bigarren hamarkadan, erregimen kooperatibistan, langileek beraiek etxebizitza duina altxatzeko.

Euskal enpresaburuen eta Estatuaren arteko harremanak

Testu publikoa dugu, ekitaldi publiko batean agertu zelako. Hurrengo urtean, 1894an, Bilbon argitaratu zen. Eduki ekonomikoa badu ere, itun ekonomikoa bi estaturen artean, bere helburua politikoa da, politika ekonomikoari dagokiolako, gobernu batek hartu behar duen erabakiari, hain zuzen. Egilea Federico Etxeberria da, baina bileraren eragilea Victor Txabarri dugu, Bizkaiko industrializazio-prozesuan kapitalistarik handienetakoa. XIX. mendean, espainiar kapitalismoaren barruan, kontraesanak sortzen dira: liberalek askatasun ekonomikoa dute helburu, eta kontserbadoreek, berriz, mugatu nahi dute. Liberalek nazioarteko mailan merkataritza ekonomiko librea ziurtatu nahi dute, ekonomia garatuko zelakoan; eta kontserbadoreek zergak jarri nahi dituzte mugetan. 1891ean, kontserbadoreek jarritako zerga liberalek, boterera bueltatuta, mugatu nahi zuten estatuen arteko itunen bidez, baina Bizkaiko enpresa-gizonek, V. Txabarriren zuzendaritzapean, ekitaldi publikoa antolatzen dute gobernuaren agindua oztopatzeko eta bertan behera uzteko.

Etxeberriaren hitzaldia eta enpresaburuen eskaerak

Etxeberria enpresariak bi egoera eta horien ondorioak kontrajartzen ditu: zergen bidez antolatzen zena eta etorkizun hurbilekoa, estatuen arteko itunen bidez garatuko zena. Batekin hedapena ziurtatuta egongo litzateke, baina bestearekin porrot egingo lukete. Horiek zehaztu egiten dira, lantegien bigarren belaunalditzat har daitezkeenak, metalurgia berriak. Tamaina erdiko enpresak dira, eta horiekin produkzioa aberastu dela esan beharra dago: Deustuko Lantegiak, Aurrera, Zorrotzako Tailerrak eta Miraballesko Tailerrak (altzairu modelatuak eta trakzio-makinak, hodigintza, makinak, zubi, bagoi eta eraikinak egiteko lanak eta galdaragintza). Ez da bakarrik gogoeta bat egiteko bilera, beste ekintza bat aipatzen baita: eskaera egitea gobernuari.

Horrek jendearen ezagutzea eskatzen du, eta, horretarako, hedabideen bidez bideratuko zuten bilera horren berria, eta, jarraian, argitalpen baten bidez, 1894an, Bilbon bertan egindakoa. Badirudi garapenerako bidea bitarteko aldia behar dela, neurri batean barneko industriak sustatzeko zerga mugatuen bidez. Baina arazoa da babesa gehiegi izan daitekeela, eta, beraz, industria berrien atzerapen teknologikoa gaindiezin bihur daiteke. Kartel-erako egoera batetik monopolio-erako batera pasatuko da Espainia; lehenik, enpresa handien artean, prezioak adostuz; eta, gero, “Altos Hornos de Vizcaya” siderurgia sortuz (1902).

Enpresaburuen presio-taldeak eta ondorio politikoak

Ekitaldi horren bidez, enpresariak presio-talde gisa antolatzen dira, iritzi publikoa eraldatuz. Iritzi publikoa erabiltzen saiatuko ziren komunikabideen bidez, ekitaldiak ordainduz edota manifestaldiak antolatuz. Gainera, ekintzaren arrakasta ziurtatzeko, bileran bildutako enpresariek LNP, “Liga Nacional de Productores”, elkartea sortu zuten 1894an. Ildo horretatik abiatuta, urte berean, “Liga Vizcaina de Productores” enpresarioen arteko elkartea sortu zen. Enpresarien bultzadak aldaketa politikoa eragin zuen Madrilen, eta kontserbadoreak jarri ziren gobernuan. Han zeudela, 1896ko zerga, aduana-zaintzailea, jarri zen indarrean. Zerga-aduanen bidez, espainiar merkatu babestua ziurtatu zen espainiar produktuentzat, baina teknologiaren arloan atzerapen teknologikoa ziurtatu zen. Edozelan ere, baldintzak sortu ziren espainiar industria-gizonen klasea sendotzeko, baita espainiar merkatua bera ere. Enpresariek dirutza egingo zuten, baina, aldi berean, irabazkin horien zergak oso murriztuak izan ziren, negozio borobila.

Sabino Aranaren pentsamendu politikoa eta Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)

Testu publikoa dugu, “Bizkaitarra” aldizkarian argitaratu zelako, Bilbon, XIX. mendearen amaieran. Eduki politikoa dauka, helburu politikoak agerian baitaude. Egilea Sabino Arana da, testuak agerian uzten duen moduan. Eta aldizkari abertzale batean argitaratu zen, Bizkaitarra izenekoa, Sabino Aranak berak egindakoa (1893-95). Azken honetan itxita, eta egilea kartzelaratua 4 hilabetetan, iritzi-artikulu batengatik. Jaio berria zen alderdi horren kontrako neurri zorrotzak, eta ez legezkoak, martxan jarri zituen espainiar gobernuaren izenean gobernadore zibilak, une batzuetan beste alderdien protestak sortaraziz.

Euskal nazionalismoaren oinarriak Sabino Aranaren arabera

Alderdi honen ideologia hiru zutabetan oinarritzen da estatutu hauen arabera. Baina horien barruko beste batzuekin batera, Aranak nazioari, estatu-nazioari, dagokion egitura ideologikoa eraiki nahi du, hurrengo osagaiez osatuta: arraza, erlijioa, hizkuntza (euskara), lurraldetasuna (zazpi probintziak), egitura politikoa (konfederazioa). Lehenengo zutabea erlijioa da. Honek dimentsio morala ematen dio euskal abertzaletasun honi, ikuspuntu erlijioso batetik begiratuta. Bigarren zutabea lege zaharra edo forua da. Lege zaharrak euskal antolaketa zibila eta ekonomikoa esan nahi du. Baina iraganera itzulita, guzti hori idealizatzen da, eta foru-gizartean zeuden arazoak ez dira kontuan hartzen. Foru-berrezarpena nahi du Aranak, eta horrek eskatuko du independentziaren alde jokatzea.

Bi zutabe horiek antolatu nahi ditu harremanak harmonian izateko. Aranarentzat, bi arloak independenteak izan behar dira, baina erlijioa bestearen aurretik kokatzen da. Beste alderdi batzuk aipatzen dira: euskal arrazaz osaturikoa eta euskara hizkuntza gisa. Arraza XIX. mendeko kontua da, erabat erlazionatuta garai hartako nazionalismoarekin, gizakien azaleko ezaugarri batzuei garrantzia ematen ziena. Euskara ikurra da planteamendu horretan. Euskararen inguruko arlo guztiak bultzatu zituen Aranak beste batzuekin batera, baina ez ziren gai izan euskara bateratua zehazteko. Edozelan ere, EAJ-PNV alderdiak euskara bultzatu zuen kideen artean, ikasteko eta erabiltzeko neurriak, eta Aranak berak protesta egin zuen Diputazioaren aurrean ume euskaldunen kontrako neurriak baztertzeko (eraztunaren joko maltzurra), arrakastarik gabe.

Azkenik, euskal lurraldeen artean, konfederazioa sortu nahi du egileak, eta izena proposatzen du, “Euskalerria” edo “Euskeria”. Hau erabat dago erlazionatuta foru-sisteman zegoen egoerarekin.

EAJ-PNV alderdiaren sorrera eta bilakaera

Elkartea alderdi gisa, PNV-EAJ, antolatuko zen hurrengo urtean, 1895ean, eta hortik gizartera hedatuko zen beste elkarte batzuen bidez, Euzko Gaztedi (1904) edo Emakume Abertzale Batza (1922). Modu horretan, alderdi interklasista gisa zabalduko zen euskal gizartean, boterea lortu nahi duten alderdi modernoen moduan. Bidean, gobernuak mota guztietako ekintzak egingo zituen jaio berria zen euskal nazionalismoa zapaltzeko: Bizkaitarra aldizkariaren egilea atxilotuz eta argitalpena itxiz, Euskeldun Batzokia itxiz eta kide guztiei (110) isuna jarriz eta elkarteko burua epaitegira eramanez. Elkarteko lehen kide horiek hiriko behe-burgesiakoak ziren, ohiko merkataritzakoak.

Euskeldun Batzokia sortzeko orduan proposatutakoa aurrera eramango da, baina EAJ/PNV alderdi barruan sartuko direnen artean beste ikuspuntu bat nagusi izango da XX. mendean sartuta, sotismoa, R. De la Sotaren bidez eramanda. Horrek erlijioa bigarren planoan utziko du, laizismoa bultzatuz; bakoitzaren sentimenduan utziko du nazio bat osatzeko argudioa, eta ez historian edota arrazan; eta independentziaren alde jo beharrean, autonomiaren alde joko zuen, Aranaren ideologia errealitate praktikora hurbilduz. Bestalde, esan behar da arrazaren aipamenak arazoak sortuko dituela, eta tresna gisa erabiliko zutela aurkariek euskal abertzaletasunaren kontra aritzeko, esklusibista izatekotan. Planteamendu hori gaindituko da beste belaunaldi abertzale batekin. J. Sasiak, aldizkari honen zuzendariak, esaten zuen (1918): “nazionalitatea arraza, instituzioak, hizkuntza eta lurraldea bakarrik ez denez, borondatea, elkarbizitzeko nahia, ekintza bateratutako kontzientzia eta espiritu-komunitatea, nazionalismoa buru-hezur baten neurria, hitz baten espresioa, abizen baten harmonia edo historiaren jarraipena baino zabalagoa da”. Beraz, aurretiko argudioak baztertuak izango dira pertsona bakoitzaren sentimenduan uzteko nazio baten kide izatearen nahia.

Erlijioa ere izango da arazoa hurrengo aldietan ezkerreko alderdiak gehitzeko zenbait proiektutan, autonomiaren aldekoak, hain zuzen. Bestalde, sinboloen arloan, izenari dagokionez, beste bat proposatuko zuen Euskal Herria ordezkatzeko, Euzkadi, arrakasta izango zuen XX. mendeko bigarren zatian, Euskadiren grafia berrian. Gainerako sinboloek arrakasta izango zuten erabat Euskal Herrian (ikurriña, 1936an Euskal Autonomia Erkidegoko bandera ofiziala) edo Zazpiak bat.