Historiografia klasikoa: Grezia eta Erroma

Historiografia

Sarrera

Grezia eta Erroman antzina, historiagileek euren idatziak lan literariotzat zituzten, ikertzaile eta egile literariotzat hartuz. Ikertzaile gisa, ekintzak, egoerak eta protagonistak aztertzen zituzten. Idazle gisa, modu dotorea eta erakargarria erabiltzen saiatzen ziren irakurlearen arreta erakartzeko.

Genero honek Grezian izan zuen jatorria, prosaz idatzitako lehen generoa izanik. Herodoto izan zen sortzailea, erretorikak ezarritako arauak jarraituz.

Literatur genero gisa Erroman hasi zen K.a. III-II mendeetan, greziar ereduak jarraituz. Erromako lehen historiagile ezaguna Katon izan zen, Erromako eta Italiako lehen historia orokorra idatzi zuen latinez. Kantitatez eta kalitatez, historiografia prosako generorik garrantzitsuena da erromatar literaturan. Hainbat genero ditu: Historia orokorrak, Monografiak, Memoriak, Biografiak.

Julio Zesar

Caius Iulius Caesar K.a. I mendeko pertsonarik ezagunena izan zen, batez ere politika, militar eta literaturan. Familia noblekoa zen, gaztetatik politika ezagutu zuen eta pixkanaka politikaren munduan aurrera egin zuen, lehenengo Galiako kontsul izendapena lortuz, eta gero prokontsul izanik. Erromako senatuari aurre egin zion eta Erroma inbaditu zuen bere legioekin: honela hasi zen Ponpeioren aurkako gerra zibila. Errepublika Inperio bilakatzeko oinarriak ezarri zituen.

Boterea bere gain zegoela ziurtatu zuenean, bere burua Diktadore izendatu zuen eta eremu guztietan lortu zuen botere osoa. Botere izugarria lortu zuenez, klase politikoak horren aurkako erreakzioa izan zuen; senatuaren egoitzan bertan hil egin zuten.

Obra

Zesar literatura arloan ezaguna da gerraren inguruko hainbat gertaeraren Komentarioak egin zituelako. Lan historikoak baino gerra memoriak dira. Gerraren inguruko alderdiak dira nabarmenak. Lan horiek hirugarren pertsonan idatzita daude eta Zesarren ezaugarri topikoa bihurtu da. Galiako gerraren inguruan zazpi liburu idatzi zituen, eta bere idazkariak zortzigarren bat idatzi zuen. Ponpeioren aurkako gerra zibilaren eta senatuaren inguruan hiru liburu idatzi zituen.

Estiloa

Komentario horien ezaugarria kontakizunaren bizitasuna da. Kontakizunaren bertsio bakarra ematerako orduan hirugarren pertsonaren erabiltzea oso deigarria da. Hizkuntzari dagokionean gehien erabiltzen dituenak hitz militarrak dira.

Salustio

Caius Sallustius Crispus K.a. 86. urtean jaio zen, gerra zibil garaian, eta Erroman hil zen K.a. 35. urtean. Zesarren itzalpean egin zuen bere karrera politikoa eta berarekin batera egon zen Senatuari aurre egin zionean. Afrikako probintziako gobernadore izendatu zuten. Zesar hil ondoren politika utzi eta literaturan murgildu zen. Erromatar literaturan aitzindaria izan zen monogratia historikoak idazterako orduan. Erromaren inguruan zuen ikuspegia: oso ezkorra.

Obra

Idazle gisa talentu handia erakutsi zuen: kontakizun psikologikoak oso ederrak dira, baita protagonisten hitzaldiak eta hausnarketa moralak ere. Estiloa energiaz betetakoa da, azkarra eta oso pertsonala. Bere bizitzaren azken hamar urteetan idatzi zituen obra nagusiak:

• Katilinaren konjurazioa: Katilina patrizioa estatu-kolpea egiten saiatu zen. Salustiok hausnarketa moral eta politikoak tartekatzen ditu Erromako eboluzio politiko eta sozialarekin.
• Jugurtaren gerra: Jugurtak senatuaren aurka egindako iraultza. Aurkari asko hil zituen eta goi-karguak erosi ere bai. Ondorioz gerra zibila iritsi zen eta iraultzailea menderatu egin zuten.
• Historiae: lau hitzaldi eta beste zati batzuk.

Tito Livio

Titus Livius Patavinus (K.a. 59 - K.o. 17) Paduan jaio zen, Italiako iparraldea Inperioaren probintzia bat besterik ez zenean. Familia aberatsen seme guztien antzera Erromara joan zen filosofia eta erretorika ikastera. Oktaviok Zesarren ordez botere osoa bere esku hartu zuenean iritsi zen heldutasunera.

Obra

30 urte zituela Erromako historia prestatzen eta idazten hasi zen, Erromaren jatorritik hasi eta Augustoren garaia arte (Ab urbe condita). Nahiz eta ez amaitu oso ezaguna izan zen, idatzi ahala argitaratzen baitzen bere lana. Guztira 142 liburu ziren, baina guztiak ez daude gordeta.

Hasieratik laburpenak idazten hasi ziren, eskuliburu eta testuliburu gisa historia ikasleentzat. Lana sailkatu egin zen hamar liburuko multzoetan, eta horregatik "Hamarkadak" izenburupean ere ezaguna da.

Erromako historiografian klasiko bat da eta bere garaikideek eta ondorengoek oso aintzat hartu izan dute bere lana. Batetik, eglatasunean oinarritzen zen eta, bestetik, erretorikan eta hitz-jarioan abilezia bikaina zuen. Bere eragina garai guztietako pentsamendu moral eta politikoan ere ikus daiteke, bereziki Errenazimenduan eta XVIII. mendean.

Tazito

Erromako historiagile handia da, kontakizun historikoari bere garaiko politikaren eta kulturaren begirada zorrotza eta kritikoa eransten dizkio. Ideologikoki sendoa da bere lana eta protagonisten azterketa psikologikoa egiten du oso ondo azalduz oinarrizko arazoa: askatasuna, bai taldearena baita norberarena ere. Tonu ezkorraz eta ironiaz idatzita daude, hau da, Tazitok Erromatar Imperioan boterearen arazoaren eta boterea dutenen inguruan idazten du. Historiagile gisa egin dituen lanik handienak:

• Urte-liburuak: Tiberio, Kaligula, Klaudio eta Neronen erregetzen inguruan.
• Historiak: 69 eta 96 urte arteko garaia kontatzen du.

Prosa klasikoa. Oratoria

Zizeron

K.a. I mende hasieran Erromak berpizkunde antzeko bat biziko du, bereziki literaturan, eta hoien artean izen berezi bat nabarmenduko da: Marko Tulio Zizeron, Erromak izan duen idazle eta hizlaririk onenetarikoa. Mende horrek garrantzi handia izango du Erromaren historian, Egipto eta Galia lortu baitzituen garai hartan eta Julio Zesarrek ospe handia eskuratuko du. Horrek zaildu egingo du Zizeronekin izango duen harremana.

Zizeron abokatu distiratsua izan zen, pentsalaria eta hizlari bikaina. Politikoki botere handia lortu zuen bere jakituria eta hizjario aberatsei esker. Zizeron kultura handiko gizona izan zen, Greziako bizimodua oso ongi ezagutzen zuen eta hango kultura erromatartu zuen. Greziar hizkuntza menperatzen zuen eta latinez idazlerik aberatsena izateaz gain ondorengo belaunaldientzat eredu bihurtu zen. Inork baino hobeto ezagutzen baitzuen hizkuntza hori. Zizeronek landu zituen hainbat genero: oratoria, filosofia, epistologratia.

Oratoria arte bat da: ondo hitz egitea da, adierazpena edertzea, idatzitako eta ahozko hizkuntzari hizlari on guztiek dituzten helburuak betetzeko aukera ematea: limurtzea, gozaraztea edo hunkitzea. Erromako sistema politikoa hainbat batzarretan antolatuta zegoenez hitza ezinbesteko ezaugarri azen politikoentzat, abokatuentzat... Zizeronek prooposatzen zuen limurtzeko teknika horrek hiru estilo zituen: xumea (helburua docere edo erakustea baldin bada), erdi mailakoa (helburua movere edo eragitea/hunkitzea baldin bada) eta goi mailakoa (helburua delectare edo atsegin ematea baldin bada).

Lehenengo hizlariek "berezko" etorria zuten, norberak lantzen zuen etorri hori, ariketarik egin gabe eta arauak ezarri gabe. Baina Erroma Greziako kulturarekin nahasten hasten denean (bereziki erretorika) Greziako oratoriaren arauak ezagutzeko eta praktikan jartzeko beharra sentitzen du.

Zizeron baino lehenagoko hizlarien inguruan informazio nahiko osatua dugu, Zizeroni berari esker, baina erretorikan adituak ziren horien hitzaldi gutxi daude gordeta. Zizeron izan zen, zalantzarik gabe, Erromaren historian erretorikaren ordezkari nagusia. Berak sartu zituen neologismo asko filosofiaren inguruko idatzietan, garai hartan greziar filosofiaren kontzeptuak azaltzeko hitz nahikoa ez baitzeukan latinak. Zizeron hil zenean, eta Inperioa ezarri zenean, oratoria jolas bihurtu zen ariketa erretorikoak lantzeko jolas hutsa; adierazpen askatasun ezak oratoria murriztu egin zuen.

Erroma inguruan jaio zen K.a. 106. urtean. Garai hartako irakasle onenek hezi zuten; 25 urte zituela lehen prozesu judizialean parte hartu zuen. Ezaguna izan zen bere hitzaldiei esker: ospea lortu zuen baina baita etsai asko ere, eta ondorioz Grezian egon zen erbestean bi urtez. Erromara itzuli zenean bere karrera politikoari ekin zion eta Kontsul izendatu zuten.

Kontsul izan zen garaian Katilina estatu kolpea ematen saiatu zen, eta bera horretaz ohartu eta salatu egin zuen.

Zesarren eta Ponpeioren arteko gerra zibilean Ponpeioren alde egin zuen. Zesarrek barkatu egin zion baina, hala ere, politikatik urrundu egin zen, eta idazten jarraitu zuen. Marco Antoniori aurre egin zion eta, ordainetan, hil egin zuten: bere burua Erromako kaleetan erakutsi zuten, lantza batean sartuta.

Bere lan gehienetan kezka handia azaltzen du hizlariaren prestakuntzaren inguruan, prestakuntzak osoa izan behar baitu eta txiki-txikitandik jaso behar du. Moralista gisa gizakiak, talde gisa, desberdintasun etnikoetatik at daudela defendatu zuen eta berezko eskubidearen nagusitasuna aldarrikatzen du bere maisulanean. Krudelkeria eta tortura guztien aurka zegoela aldarrikatu zuen.

Filosofo gisa ez zuen Greziako eskolarik jarraitu eta eklektizismoaren bidea jorratu zuen (iritzi desberdinak kontuan izatea), batzuen eta besteen alderdi onenak bereak eginez. Eszeptizismo erradikalaren aurka zegoen eta indibiduoen arteko loturak indartzeko berezkoak eta aldaezinak ziren kontzeptuak behar zirela zioen. Erlijioaren inguruko ideiak azaldu zituen "De natura deorum"-en ("Jainkoen izaeraren inguruan") eta bakoitzak nahi duena egitearen alde dagoela dio. Bere filosofia-lan gehienek iturria Grezian dutenez filosofia helenistikoa zaindu eta jarraitu zuen.

Obra

Hitzaldiak

Zizeron hizlariaren hitzaldi ugari daude gordeta eta beste askoren erreferentziak ere baditugu bere esklabo eta lagun Marco Tulio Tironi esker. Garrantzitsuenak hauek dira:

• In verrem: Cayo Verresen aurkako zazpi hitzaldi dira, Siziliako herritarrek herri-ondasunak lapurtzeagatik eta ustelkeriagatik salatu zuten.
• Katilinariak: Zizeronen senatuarena urrean eman zituen lau hitzaldi dira, Katilina patrizioaren estatu-kolpe saiakera salatuz.
• Filipikak: Marco Antonioren aurkako (politika arloan Zesarren ondorengoa) 14 hitzaldi dira.

Idatzitakoak

Oratoriaren inguruko hainbat idatzi ere egin zituen, generoa, teknika, historia eta abar zehaztuz: Brutus, De oratore.

Filosofia arloan Zizeron pentsalari orijinala izan ez bazen ere Greziako filosofia Erroman hedatu zuen nabarmen eta gai filosofikoen inguruan latinezko hitz egokiak sortu zituen. Platonen ereduak jarraituz egindakoak dira Filosofiaren inguruko idatziak, el karrizketa modura alegia: De amicitia, De senectute. Beste batzuk: De finibus (etikaren inguruan), De legibus (legeen inguruan), De natura deorum (Jainkoaren inguruan), De oficiis (Eginbeharren inguruan, De Republica (Errepublikaren inguruan).

Politikan errepublikaren alde zegoen, tiraniaren kontra, eta "De re publica" eta "De legibus" ("Errepublikaren inguruan" eta "Legeen inguruan") lanak idatzi zituen. Lan ederrak dira baita ere "Zahartzaroaren inguruan" eta "Adiskidetasunaren inguruan", gaurkotasun handia baitute oraindik.