Historiaurrea: Paleolitotik Metal Aroraino

Paleolitoa (Harri Zaharra)

Lehen gizakiaren agerpenarekin hasi eta nekazaritzaren agerpenarekin bukatzen den historiaurreko etapa luzeena da. Giza espezie nomadak, ehiza eta bilketa, harrizko tresneria anitza eta lehen irudikapen artistikoak izateagatik ezaugarritzen da.

Paleolitoaren azpi-etapak

• Behe Paleolitoa
• Erdi Paleolitoa
• Goi Paleolitoa

Neolitoa (Harri Berria)

Nekazaritzaren agerpenarekin hasi eta metalezko lehen objektuen sorrerarekin bukatzen den historiaurreko etapa da. Gizaki espezie sedentario bakarra, animalien etxekotzea, esnekien erabilera, zeramikaren sorrera eta sinesmen konplexuak izateagatik ezaugarritzen da.

Neolitoaren azpi-etapak

• Mesolitoa
• Neolitoa
• Kalkolitoa

Metal Aroa

Metalezko lehen objektuen sorrerarekin, duela 7.000 urte, hasi eta idazkeraren asmakuntzarekin amaitzen den historiaurreko etapa motzena da. Hurrenez hurren hiru azpi-etapatan banatzen diren metal hauek erabiltzeagatik ezaugarritzen da:

Metal Aroaren azpi-etapak

• Kobre Aroa
• Brontze Aroa
• Burdin Aroa

Hominizazioa

Primateen leinu bat eboluzioaren bidez pixkanaka gizaki bihurtu zuen prozesua da. Gaur egungo gizakiarengana iritsi arte giza espezieak izan duen eboluzio-prozesu hori etengabekoa eta adarkatua izan da.

Paleolitoko bizimodua

Paleolitoa Historiaurreko lehen etapa da. Duela 2.500.000 urte lehen gizakiaren agerpenarekin hasi eta duela 10.000 urte nekazaritza eta abeltzaintzaren agerpenarekin bukatu zen. Paleolitoan glaziazio desberdinak eman ziren; denboraldi batean zehar Lurreko tenperaturak hoztu eta glaziazioa hasten zen, handik beste milaka urtetara tenperaturak berriro epeltzen ziren. Paleolitoan, glaziazio etapa bateko Lurreko batez besteko tenperatura 10ºC/12ºC-koa izango zen, gaur egun Siberian edo Islandian dagoen antzekoa.

Nomadak

Paleolitoan gizataldeak toki batetik bestera ibiltzen ziren janariaren bila. Horregatik, ez ziren denbora guztian leku berean bizi, nomadak ziren. Ur baliabideetatik gertu kokatzen ziren, ibai eta lakuen inguruan. Urak landareak eta animaliak erakartzen zituen eta gizakientzako lehengai iturriak lortzeko ingurumen natural aproposak eskaintzen zituen. Paleolitoko giza-taldeak batez besteko 25 kidez osatuta zeuden eta elkar gogotsu zaintzen zirela badakigu. Klanak osatuko zituzten. 30-40 urte arteko bizi-itxaropena zuten eta 10km-ko erradioan mugitzen zirela uste da. Glaziazio eta hotzaldi garaietan, kobazuloetako sarreretan bizi ziren. Garai epeletan, ordea, ingurune zabaletan eraikitako larruzko txaboletan bizi ziren. Duela 1.000.000-800.000 urtetik aurrera sua kontrolatzen ikasi zuten eta aldaketa esanguratsuak gertatu ziren: kobazuloetan askoz ere barrurago sartzeko aukera, asentamentuetako txabolak berotzeko aukera, janaria sukaldatzeko aukera eta tresna hobeak fabrikatzeko aukera, besteak beste.

Ehiza, bilketa eta arrantza

Bilketa, ehiza eta arrantzari esker bizi ziren Paleolitoko gizakiak. Elikagai gehienak fruituak eta sustraiak ziren eta, noizean behin, sarraskijale moduan beste animaliek ehizatutako piezak lapurtu eta jaten zituzten.

Harrizko eta hezurrezko tresneria

Ehizatzeko, arrantza egiteko edota animalien larruekin arropak egiteko, hainbat tresna erabiltzen zituzten. Hain zuzen ere, Paleo-lito hitzak “antzinako harria” esan nahi du, eta gizakiek fabrikatu zituzten harrizko tresnengatik hartzen du izen hori! Hasieran tresna oso zakarrak sortzen zituzten, harri nukleo bati bizpahiru golpe emanda eta aho zorrotz bat besterik utzi gabe zutenak. Denborarekin material konplexuagoak, teknika sofistikatuak eta tresna espezializatuak garatu zituzten.

Artea

Historiaurreko artea bi motatakoa izan daiteke: higigarria eta labar-artea. Arte higigarria leku batetik bestera mugitu daitekeen artea da. Normalean, harrizko edo hezurrezko tresneriaren gainean egindako margoak eta erliebe formak dira, baina badaude ere eskultura txiki moduan sortutako pertsonen eta animalien figurak. Nabarmentzekoak dira Venusak, sexu-organo oso garatuak dituzten emakumeen figuratxoak.

Neolitoko bizimodua

Sedentarioak

Paleolitoan gizataldeak toki batetik bestera ibiltzen ziren janariaren bila eta horregatik ez ziren leku berean bizi. Neolitoan aldiz, nekazaritza eta abeltzaintza garatu zenez, gizakiaren betebeharra uztak eta animaliak zaintzea zen eta horretarako, ezinbestekoa zen leku berdinean bizitzea.

Nekazari eta artzainak

Neolitoan landareak landatzen eta animaliak hezten ikasi zuten gizakiek, eta horren ondorioz, erabat aldatu zen gizakien bizimodua. Iraultza Neolitikoa deitzen zaio nekazaritza eta abeltzaintza garatzearen prozesu honi. Nekazaritzaren kasuan, haziak landatzerakoan landareak ateratzen zirela konturatu eta denborarekin garia, garagarra, lekaleak eta lihoa landatzen hasi ziren. Abeltzaintzari dagokionez, konturatu ziren animaliak etxekotzea ehizatzea baino etekin handiagoak ekar zitzakeela. Animali etxekotuek haragia, esnea, gazta, larruak, nekazaritzarako ongarria… eman zezaketen, modu iraunkorrean eta kopuru handitan. Uroa etxekotzerakoan behia sortu zen, basurdea etxekotzerakoan txerria, asiako mufoiarekin gaur egungo ardiak sortu ziren, ahuntz basatitik ahuntz etxekotua, eta abar.

Sukaldaritzako hobekuntzak

Nekazaritza eta abeltzaintzarekin batera Neolitoko gizakiaren dieta nabarmen hobetu zen. Alde batetik, nekazaritzari esker landare espezie berriak sortu eta kontsumitzen hasi ziren, hain zuzen ere, gari-etxekotua, adibidez. Abeltzaintzako animalien esnearekin ere bigarren mailako produktu erdi-landuak sortu zituzten: esnea, gaztak, yogurrak, kefirra…

Metal Aroko bizimodua

Metal Aroa Historiaurreko hirugarren etapa da. Duela 7.000 urte metalezko objektuen lanketarekin hasi eta duela 5.000 urte idazkeraren asmakuntzarekin bukatu zen. Hiru metal garrantzitsu landu ziren eta horregatik banatzen da hiru etapatan: Kobre Aroa, Brontze Aroa eta Burdin Aroa.

Merkatariak, gerlariak eta apaizak

Leku guztietan ez dago metal ugari, eta beraz, metal ugariko lurraldeen eta gainerakoen artean merkataritza garatu zen. Merkataritza-bideetako herrixkak aberastu egin ziren, biztanle gehiago hartu zituzten eta hiri txikiak sortu ziren. Toki aberatsenak kontrolatzeko borrokak areagotu egin ziren eta herri batzuek beste batzuen kontra egin zuten. Lanbide berri gehiago sortu ziren ere; gerlariak, apaizak, merkatariak, nekazariak…

Bidaiak eta hobekuntzak

Asmakizun interesgarriak eman ziren garaiko garraioa goitik behera aldatzeko! Gurpilaren asmakuntzak lurreko garraioa hobetu zuen eta gurdietan merkantzia kantitate handiagoak eramatea ahalbideratu zuen. Belari esker, haizearen indarra erabiltzen hasi ziren ontziak gero eta handiagoak ziren ontzietan pertsonak eta merkantziak garraiatzeko. Goldearekin batera nekazaritza produkzioa handitu zen; orain aintzurrarekin baino lurralde zati handiagoak golda zitezkeen, bizkorrago eta animalien tiro-indarra erabiltzen. Nekazaritzako esparruan ureztaketa sistemak asmatu ziren, hiri eta soroetara ura garraiatzeko sistema baliagarriak.