Guillerme de Ockham: Criticismo e Nominalismo

Criticismo

Ockham inaugura un novo estilo de facer filosofía: xa non pretende construír un sistema, como Santo Tomé e os filósofos anteriores. Emprende unha crítica sistemática de todos os sistemas filosóficos anteriores: platonismo, aristotelismo, agustinismo, tomismo e escotismo (Duns Scoto). Esta actitude coñécese como criticismo.

O criticismo consiste nunha actitude de crítica sistemática e razoada das afirmacións e doutrinas filosóficas anteriores, mostrando os seus erros, confusións e falta de coherencia lóxica. As súas ferramentas de traballo son a razón, a lóxica, a linguaxe e a análise empírica ou teórica. Recoñece, xa que logo, a autonomía da razón e da filosofía fronte á fe, e non se sente atado a ningúns prexuízos doutrinais -filosóficos ou relixiosos- anteriores. Semellante actitude, característica do século XIV, foi favorecida polas circunstancias sociopolíticas nas que viviu (enfrontamento Imperio - Papado).

Nesta época vaise consolidando a filosofía como disciplina autónoma e faise cada vez máis crítica: revisa os seus fundamentos e conclusións, desconfía de todos os sistemas filosóficos anteriores e non dubida en criticar as incoherencias da fe. Moitos cristiáns e membros da xerarquía viron nesta concepción da filosofía un serio perigo para a fe. Como reacción, inclináronse por un misticismo relixioso a miúdo irracional directamente enfrontado ao criticismo filosófico.

Crítica ao Esencialismo Grego

Ockham defendeu ata o extremo a omnipotencia e liberdade de Deus fronte aos nosos estreitos encasillamentos racionais. As súas críticas aos sistemas filosóficos do XIII eran tamén un rexeitamento ás máis importantes ideas gregas que o Cristianismo asimilara: identidade e comunidade de esencia, unidade dentro da pluralidade, o permanente como substrato do cambiante… e todo o que garantía para os gregos a racionalidade, a orde e a permanencia do universo.

Ockham pensaba que a concepción grega puña en perigo a liberdade e omnipotencia divinas. Rexeitou que as ideas verdadeiras das que falaban platónicos, neoplatónicos e agustinianos coincidisen cos arquetipos ou exemplares divinos.

Eliminadas as ideas exemplares, cae a noción de «esencia» como algo consistente e inmutable. Coas demais esencias, esfúmase tamén a esencia humana e a posibilidade de fundamentar unha lei moral natural.

Ockham, a diferenza dos gregos, ten a imaxe dun universo onde só hai individuos, cuxa orde é gratuíta e froito dunha vontade divina caprichosa, que podía crear outro mundo cunha orde totalmente distinta. Para Ockham, a orde do universo é puramente fáctico, continxente, non necesario (é así, pero podería ser doutro xeito).

O pensar desvincúlase do ser e da substancia; as cuestións metafísicas quedan reservadas á teoloxía.

A substancia xa non é senón o substrato descoñecido das cualidades que revela a experiencia, e só pode concibirse de modo relativo como “suxeito de accidentes”.

Tampouco pode ser coñecida pola experiencia (único modo válido de coñecemento), a relación causal en si mesma, polo cal o concepto de causa tamén resulta problemático. Do mesmo xeito, a causalidade final non é senón unha sorte de metáfora innecesaria para explicar os acontecementos naturais.

Ockham nega o principio fundamental da metafísica tomista: a distinción entre esencia e existencia.

Crítica á Escolástica: Principio de Economía

Para reformar a filosofía, Ockham avoga por un método ou un principio de economía que lle permita simplificar ao máximo os conceptos abstractos e obtusos desta disciplina tal e como os formulaba a Escolástica.

A famosa navalla de Ockham consiste precisamente nisto. E exprésase na fórmula “O número de entes non debe ser multiplicado sen necesidade”.

Segundo este principio, debe eliminarse de toda investigación todo aquilo (todo concepto) que sexa superfluo ou que duplique as explicacións sen necesidade algunha. Para Ockham só o individual existe, é dicir, a realidade extramental é, sempre e sen excepcións, concreta e singular. As únicas substancias que existen son as cousas particulares e as súas propiedades; todo o resto sobra. É innecesario supoñer, por exemplo, a existencia de esencias.

A Teoría do Coñecemento en Ockham

O Problema dos Universais e o Nominalismo

a) O Problema dos Universais

En xeral, “universal” oponse a “particular”; por exemplo na expresión “Sócrates é un home”, “Sócrates” é un termo particular (singular, concreto, individual), mentres que o termo “home” pode funcionar dentro dunha proposición coma un termo universal (por exemplo: “todo home é mortal”), refírese a unha categoría xenérica de individuos, é un termo abstracto. Os medievais definían o termo universal como “Aquilo que se predica de modo común a todos e cada un dos individuos dunha totalidade”.

Pero en tanto que sabemos con claridade a que se refire un termo singular (o ente concreto ao que nos referimos; Sócrates, esta pluma que cae…) a que se refire un termo universal?

• Platón e os platónicos pensaban que se referían ás ideas; cada universal refería a unha idea. As ideas para Platón eran entidades inmateriais pero con existencia propia. O termo universal “home” remitiría para Platón á idea de home. Os autores medievais denominaron universais “ante rem” (anteriores á cousa en tanto que modelos para a constitución do mundo sensorial) aos universais entendidos deste xeito. Aos autores medievais que defenderon esta postura denomínaselles “realistas esaxerados” na medida en que a referencia do termo universal é algo que ten unha realidade (ideal) propia. Na Idade Media defendeu esta postura Santo Agostiño, aínda que interpretando as ideas de Platón como ideas exemplares na mente de Deus.
• Aristóteles pensaba que os termos universais se referían ás substancias ou esencias, as naturezas comúns, as cualidades específicas dos entes particulares. Cando falamos do termo xeral “home” estariámonos a referir á natureza humana que posuímos todos os homes. A este tipo de universais denominábanos os medievais “in re” (“na cousa”, no sentido de que as esencias residirían nas cousas, sen ter existencia independente). Aos defensores medievais desta postura denominámolos “realistas moderados”.