Geruzen Deformazioak eta Plaken Tektonika

Geruzen Deformazioak

Material motak:

• Elastikoak: Deformatu egiten dira indar baten eraginez, baina indarra etetean, lehengo egoerara itzultzen dira.
• Plastikoak (“Material moldagarriak”): Ez dira lehengoratzen, hau da, eragiten dien indarrak deformatu egiten ditu, baina gero ez dira lehengo egoerara itzultzen.
• Zurrunak: Indar baten eraginpean hautsi egiten direnak. Adibidez, portzelana.

Plaka-tektonikaren ondorioz → konpresio-indarrak / trakzio-indarrak lurrazaleko eremutan.

Deformazio Motak

• Deformazio elastikoak: behin betikoa ez dena (uhin sismikoek sortutakoak).
• Deformazio moldakorrak: arrokak tolestu egiten dira (milioika urtetako konpresio-indarren ondorioz).
• Deformazio hauskorrak: arrokak hautsi egiten dira konpresio- edo distentsio-indarren eraginez.

Indarrek eraginda → jatorriz horizontalak ziren geruza sedimentarioak deformatu edo apurtu → deformazioak.

1. Deformazio jarraituak edo plastikoak (tolesak).
2. Deformazio ez-jarraituak edo hausturak (failak).

Deformazio Indarrak

• Konpresio-indarrak (lurrazala uzkurtu, orogenia).
• Trakzio-indarrak (luzarazi).
• Zizaila-indarrak (lur zati bati zeharkako norabidean luzarazi).

Deformazio Hauskorra

Lurrazaleko goiko mailetan tenperatura baxua da eta deformazio indarrak ezartzen direnean, lurrazalean failak sortzen dira.

Prozesu azkarra, lurrikarekin erlazionatuta.

• Alderantzizko faila (konpresioz ezarri).
• Faila normala (zizailaz edo estensioz).
• Urratze faila edo faila transformatzaileak (estensioz - lurrazal ozeanikoetan - San Andres).

Deformazio Moldakorra

Lurrazaleko beheko mailetan, berriz, tenperatura altua da eta lurrazalak deformazio moldakorrak jasaten ditu.

• Konpresio indarrek → tolesak.
• Trakzio indarrek → arrokak mehetu eta luzatu.
• Zizaila indarrek → zizaila eremuak.

Mendien Eraketa eta Orogenia

Itsas animalien fosilak aurkitu daitezke mendietan, altuera garaietan → horiei erreparatuz, arroka horiek zer jatorritakoak diren ondoriozta daiteke.

OROGENIA:

• Plaken tektoniken (mugimenduen) ondorioz, mendiak sortzea (Himalaya, Alpeak, Pirineoak).
• Sedimentuak pilatu → denborarekin arroka bihurtu → materialak deformatu eta hautsi → multzo osoa itsas mailatik gora altxatzen da.
• Iraupen luzea (milioika urteko eskalan neurtzen dira).
• Ez gara aldaketa horiez ohartzen (denbora-eskalan noski).
• Erliebearen sortzaile nagusia (materialak tolestu eta altxatu egiten ditu).

1. Kantabriar mendikatea (herziniar orogenian) orain dela 330 milioi urte inguru.
2. Orogenia alpetarrak (orain dela 40 bat milioi urte).

Mendiak

Adin handiko mendiak dira forma leunagoa dutenak, punta bukatzen direnak baino.

Lurraren tektonikan:

• Lurrikarak
• Sumendiak
• Deformazioak (tolesak eta failak geruzetan)

Plaken arteko Mugak

Noranzkoaren arabera → ondorioz hainbat fenomeno mota.

• Dibergenteak edo muga eraikitzaileak:
  • Plakak elkarrekiko urruntzen dira.
  • Egitura mota ezberdinak:
    1. Plakak, kontinente-plakak direnean → rift kontinentalak.
    2. Ozeano-plakak direnean → ozeano-gandorrak (itsas azpiko mendikateak).
  • Erdiguneko sakonunetik magma kanporatu → ozeano-litosfera berria sortu.
  • Arrokarik zaharrenak → hurbilago.
  • Gazteenak → ozeano-gandorrekoak.
  • Litosfera ozeanikoaren eta erliebearen sortzaileak.
  • Itsasikarak sortu.
• Konbergenteak edo muga suntsikorrak (subdukzio-eremuak):
  • Plakak elkarrekiko hurbiltzen direnean.
  • Muga hauek hiru motatakoak izan daitezke:
    1. ozeano-plaka - kontinente-plaka:
       • Ozeano-plaka hondoratzen ari da kontinente-plaka baten azpian, eta hondoratze horretan ozeano-fosa ez oso sakona osatzen da bien arteko mugan. Ozeano-plaka kontinente-plakaren azpira sartzeari subdukzioa deritzo.
       • Nazka plaka dago Hego Amerikan.
       • Jarduera bolkanikoekin lotuta → ondorioz arku kontinentalak sortu (sumendiz osatutako mendikatea).
    2. bi ozeano-plaka:
       • Ozeano-plaka bat beste baten azpian hondoratzen da (subdukzioa). - Sakonune edo ozeano-fosa oso sakona sortzen da (Lurreko gunerik sakonenak).
       • Japonia, uharte arku bat da (Barea plaka Eurasia plakaren azpian subduzitu).
       • Urtutako material gehiena azaleratzen da sumendien bidez → horren bidez uharte bolkanikoak sortzen dira etengabe (uharte-arku deitzen zaie).
    3. bi kontinente-plaka:
       • Lodieraren eta dentsitatearen ondorioz, plakek ezin dute hondoratu eta elkarren aurka talka egiten dute kontinente barneko mendikateak sortuz →Fenomenoa obdukzioa → egiturari ofiolita.
       • Himalaia mendikatea.
       • Muga konbergenteak elkartzen diren lurrazaleko eremuek erliebea sortzen dute, (eremu horietan sortzen dira tolestutako mendikateak).
• Kontserbakorrak edo faila transformatzaileak:
  • Plakak albozka mugitzen dira → faila trasformatzaileen bidez.
  • Litosfera ez da ez sortzen ez eta desegiten: bi plakak, batak bestea marruskatuz, elkarren aurka labaintzen dira.
  • Plaken arteko marruskadura handia denez, bi plaken artean energia pilatzen joaten da → lurrikarak sortuz.
  • Ez da bolkanismorik izaten.
  • Kaliforniako San Andres faila → kontinente-plaken artekoa da.

Lurraren Egitura Aztertzeko Ikerketa-Metodoak

Lurraren barnealdea ezagutzeko geologoek erabiltzen dituzten teknikak dira.

• Zuzeneko metodoak:
  • Zuzeneko metodoak (mugatuak daude, ez dira asko erabiltzen) errusiarrek erabili zuten baina proiektua bertan behera gera zen (13m-ko zuloa, lurraren diametroa 13.000 km).
• Zeharkako metodoak:
  • Tomografia sismikoa → uhin sismikoak dira oinarria.

Uhin Sismikoen Hedapena

1. Lurrikaretan arrokak dardarka.
2. Haietan metatutako energia askatu.
3. Energia norabide guztietan hedatu da (uhin sismiko moduan).

Uhin sismikoen hedapen-abiadura zeharkatzen dituzten materialen araberakoa izaten da.

• Material zurrun - hotza → azkarrago.
• Material bero - plastikoa → motelago.

Uhinen abiadura-aldaketa (etenunea):

• Zurruntasunean aldaketa bat → geruzen arteko bereizketa.
• Aldatzean → uhinen norabidea aldatu (errefrakzioa) horri etenunea esaten zaio.

Uhin Sismiko Motak

• Zeharkako uhinak (soka bati eragitean).
• Luzetarako uhinak (hitz egitean).

Lurrikarek sortutako uhin sismiko horiek sismografoen bidez detektatzen dira → sismogrametan azaldu.

• P uhinak (uhin primarioak edo luzetarakoak):
  • Abiadura handiagoa.
  • Sismografoetan lehenengoak jaso (horregatik lehen mailakoak).
  • Konpresioak eta dilatazioak sortu arroketan → arrokak trinkotu eta zabaldu.
  • Solidoak eta fluidoak zeharkatu.
• S uhinak (uhin sekundarioak edo zeharkakoak):
  • Uhin primarioen ondoren.
  • Gorazko eta beheranzko mugimenduak sortu.
  • Atal solidoetan bakarrik.
• L (Love) eta R (Reyleigh) uhinak:
  • Azaleko uhinak (beste bi uhinen ondorioz).
  • Azalean soilik hedatu.
  • Dardara lurrazalean sortu → bibrazioak lurran kalteak.

Plaken Tektonika

Konbekzioa:

Plaken tektonikaren motorea mantuan gertatzen diren konbekzio korronteak dira.

• Mantuko konbekzioa:
  • Mantuaren azpialdeko zatiak berotu egiten dira.
  • Berotutako materialak goiko aldean daudenak baino arinagoak dira.
  • Azpialdearen materialak gorantz mugitzen dira eta aldi berean goiko aldean daudenak (hotzagoak) hondoratu egiten dira → konbekzio-zirkularra.
• Plaken tektonikaren motorea:
  • Lurraren litosfera-plakak matuko konbekzio-korronteen eraginez mugitzen dira.
  • Ozeano-gandorrek → itsaspeko mendiakteak sortu.
  • Ozeanoaren erdiko gandorra → hotzagoak baino gehiago flotatu.

Plaken arteko muga dibergenteak

• Ozeano erdiko gandorrak:
  • Plakak urrundu → materialek galdatze partziala jaso → magma basatikoa eratu → magma gorantz → magma-gordailu batera → plaken arteko hutsunean magma sartu → magma kristalizatu → lurrazal ozeanikoa.
• Kontinente riftak:
  • Bi kontinente plaka urruntzen ari direnean → kontinente-rifta.
  • Afrika eta Somaliako plakak.
  • Riftaren azpian → mantuan galdatze partzialaren bidez → magma sortu.
  • Bulkanismoarekin erlazionatuta.

Gradualismoa:

Geologiako gertakariak interpretatzeko erabiltzen da.

Baina zerk mugitzen ditu?

• Arthur Holmes adierazi zuen → Lurraren barneko beroak konbekzio-mugimenduak sortzen zituela mantuan.
• Urtutako materialek tenperatura desberdina dute (sakoneraren arabera) → dentsitate desberdineko eremuak sortu.
• Mantuan → materialak likido eta gas egoeran.
• Dentsitate txikiagoa → gorantz.
• Dentsoenak → beherantz → konbekzio korronteak sortuz.

Beraz:

• Wegenerren teoria sendotu (mugimendu horien zergatiak azalduz).
• 1944. urtean, “Geologia fisikoaren printzipioak” liburua.

Ziklo Litologikoa

Zer da? Lurraren lurrazaleko edozein material, denbora geologikoaren poderioz, arroka bihurtzea ahalbidetzen duten egoera: sedimentarioa, metamorfikoa edo magma.

Zergatik zikloa? Zikloari esker dakigu nola funtzionatzen duen Lur planeta, zein den bere barne-geruzen osaera eta zein izan den bere eboluzioa eratu zenetik gaur egunera arte.

Diagenesia: Aldaketa fisikoak, kimikoak… jariakinen zirkulazioak, prozesu fisiko-kimikoak eta beharrezko energia-iturriek eragindako jalkitze ondoren arroka sedimentarioetan gertatzen direnak, metamorfismoaren aurretik arte.

Zementazioa: Sedimentuen poroetan kokatutako uretan disolbatutako gatzek diagenesian hauspeatzen duten prozesua.

Konpaktazioa: Sedimentuak sendotzen dituen prozesu fisikoa, poro-espazioa murrizten da, aleak estuago bildu ahala.

Metamorfismoa: Solido egoeran garatzen diren eta arroketan eragina duten prozesuen multzoa da, haien ehunduran aldaketak eragiten dituztenak.