Geografia Oinarriak: Kontzeptu Gakoak

Geografia

Lurraren azterketa da; haren itxura, kontinenteak, ibaiak, herrialdeak, mendiak, hau da, aspektu fisikoak eta gizakiarekin erlazionatuta dauden aspektuak (industria, ekonomia, demografia) eta haien arteko harremanak ikertzen dituen zientzia da.

Mapa

Lurraren azalera esferikoa plano batean irudikatzen duen tresna da. Bi mapa mota nagusi daude:

• Oinarrizkoa: Erabilienak topografikoak dira.
• Gaikakoa: Gai zehatz bat irudikatzen du (erliebea, ibaiak, hiriak, etab.).

Paisaia

Ingurua begiratzen dugunean ikusten dugun guztia da paisaia. Natura-inguruneko osagai fisiko eta biologikoen eta giza jatorriko osagaien arteko elkarreraginaren emaitza da. Gizakiak zenbateraino esku hartu duen kontuan izanik, bi paisaia mota bereizten dira:

• Naturalak
• Eraldatuak

Europar Batasuna

Estatuz gaindiko erakundea da, Europako estatu subirano eta independenteek osatzen dutena. Estatu horiek beren subiranotasunaren atal bat Europako Erkidegoko erakundeetan eskuordetzen dute, guztien intereserako erabakiak modu demokratikoan eta Europako eskalan hartzeko.

Erromako Ituna

1957an Frantziak, Herbehereek, Luxenburgok, Belgikak, Italiak eta Mendebaldeko Alemaniak (RFA), Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoaren arrakasta ikusita, beren politika ekonomikoa bateratzeko eta merkatu bateratu bat sortzeko sinatu zuten ituna. Honen bidez, Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE) eta Atomo Energiaren Europako Erkidegoa (Euratom) sortu zituzten.

Autonomia-erkidegoa

Espainiako lurralde-banaketa administratiboa da. Mugakide diren probintziek, uharte-lurraldeek edo eskualde-entitate historiko izaera duten probintziek osatzen dute. Legegintza-autonomia eta autogobernu-gaitasuna dute beren eskumeneko gaietan. Gorteek onetsitako estatutu batek arautzen du. Gaur egun, 17 autonomia-erkidego eta bi hiri autonomo daude Espainian.

Mendigune Zaharra

Aro Tertziarioan sortutako mendiak dira, zokalo baten blokeen berriz altxatzearen eraginez, alpetar orogenesiaren presioak direla eta. Material paleozoikoz osatuta daude. Gaur egun, mendigune horiek itxura biribilduak eta tontor lauak dituzte, higadura handiko inguruak baitira. Penintsulako goi-lautadaren barrualdeko mendilerroak (Erdialdeko Sistema eta Toledoko mendiak), Galiziako mendigunea eta Kantauriar mendikatearen mendebaldeko zatia, mendigune zaharrak dira.

Tolestura Mendikatea

Aro Tertziarioko orogenesian sortutako goraguneak dira, itsasoak Aro Sekundarioan jalkitako material sedimentarioak tolestuz sortutakoak. Gaur egun aldapa handiak eta forma malkartsuak dituzte; izan ere, gazteak direnez, higadurak oraindik ez ditu leundu. Bi mota daude:

1. Bitarteko mendiak: Itsasoko zokaloaren ertzetan jalkitako materialez sortutakoak (Iberiar mendikatea, Kantauriar mendikatearen ekialdeko zatia).
2. Alpetar mendikateak: Itsas hobi luze eta sakonetan jalkitako materialak tolestean sortutakoak (Pirinioak eta Mendikate Betikoak).

Arro Sedimentarioa

Aro Tertziarioan sortutako inguru hondoratuak dira, sedimentuz bete zirenak, batez ere buztinez eta kareharriz. Gaur egun, erliebe horizontalak edo apur bat inklinatuak dira. Bi mota daude:

1. Zokalo-bloke bat alpetar orogenesiaren presioen eraginez hondoratzean sortutakoak (Duero, Tajo eta Guadiana arroak).
2. Sakonune alpetarrak (Ebro eta Guadalquivirren sakonuneak).

Modelatu Karstikoa

Erliebe mota bat da, non harri nagusia kareharria den. Kareharria harri gogorra da, pitzadurak sortuz apurtzen dena, eta urarekin erraz disolbatzen da. Erliebe konplexua sortzen du. Agertzen diren forma tipikoenak hauek dira:

• Lapiazak
• Arroilak
• Dolinak
• Kobazuloak
• Leizeak

Arro Hidrografikoa

Lurralde zati bat da, eta bertako urak ibai nagusi batera eta horren ibaiadarretara iristen dira. Arro hidrografikoak uren banalerroen bidez daude banatuta, eta arroan ibaiek modu hierarkikoan antolatutako sarea osatzen dute.

Ibai-erregimena

Ibai baten emariak urtaroen arabera duen aldaketa da. Prezipitazioen banaketaren eta elur-prezipitazioen garrantziaren araberakoa da. Bi faktore horiek kontuan hartuta, elur-erregimeneko, euri-erregimeneko eta erregimen mistoko ibaiak bereizten dira.