Euskal Herriko Geografia

1.1- EREMU GEOGRAFIKOA

1.1.1 Azalera:

-504.750 km2. (%97,55 penintsulan, %0,1 Afrikan, gainerakoa artxipielagoetan

Konstrasteen herria

-Harriak, baliabideak, lurrak, klimak, urak,

1.1.3 Kokapen geografikoa

-Alde epelean: 36 eta44º arteko ipar latitudean

1.1.4 Bidegurutze natural eta geopolitikoa

-Haizeak

-Zibilizazioen elkargunea: Afrikatik, Atlantikotik, mediterraneotik, Europatik,

Aniztasun kultural eta antropologikoa

1.2 PENINTSULAKO ERLIEBEA

ØEzaugarriak

-Itxura sendoa: itsasoaren eragina nekez sartzen da.

-Altitude nahiko handia (660 m)

-Mendilerroak periferian

1.2.1 UNITATE MORFOESTRUKTURALEN MOTAK

oZokalo edo ezkutuak,mendigune zaharrak

oLehen Aroa , Paleozoikoa (duela 570-232 milioi urte)

oOrogenesis Herziniana (Ezkutu Hesperiarra lautadaren muinoa)

§Materialak: granitoa, arbelak, kuartzita eta eskistoak

oHigaduraren prozezu luzea: goi-lautadak

oMendigune zaharrak: Lehen Aroko mendigune hondarrak, tontor leun eta biribila.

§Sistema Zentrala

§Galiziako mendigunea

§Kantabriar mendikatearen mendebaldeko zatia. (Asturias mend.)

oJalkitze arroak, sakonuneak

oBigarren Aroan , Mesozoikoa, (225 – 68 milioi urte)

oJalkiera: Mendigune Hesperiarraren inguruan zegoen itsasoan hondoratu eta sedimentatuz kare-harriz, buztinez, harearriz, …

oJalkitze arro motak

§Hirugarren Aroko orogenia dela eta zokalo baten hondoratzeagatik, goi ordoki erakoak (Duero, Tajo, Guadianako sakonuneak)

§Orogenia hori baino lehenagoko sakonuneak: Ebro eta Guadalquivirrekoak.

oToleste mendikateak

oHirugarren Aroko orogeniak bigarren aroko materialak tolestu zituen

§Tarteko mendikateak: Iberiar sistema eta Kantabriar mendikatea.

§Mendikate alpetarrak: Pirinioak, Mendikate Betikoak

1.2.2 PENINTSULAKO UNITATE MORFOESTRUKTURALEN EBOLUZIOA

A) Aro Arkaiko edo Aurrekanbriarra (4000 – 600 milioi urte)

oLur zerrenda makurra mendebaldeko penintsulan

oMendigune aurrekambriarra higadurak jan zuen

oItxaso Paleozoikoak estali zuen

B) ehen Aro edo Paleozoikoa (600 – 225 milioi urte)

oOrogenesi hertziniarra gertatu zen.

oMendigune Hesperiarra eratu zen.

oHigadura denbora luze

oMediterraneorantz makurtuta goi ordoki bihurtu zen.

oAkitaniako mendigunea, Katalunia-Balearretakoa eta Ebrokoa sortu ziren.

C) Bigarren Aroa edo Mesozoikoa (225 - 68 milioi urte)

oHigadura eta sedimentazio garaia

oMesetaren ekialdeko ertzean itsasoak sedimentazio plastikoz osaturiko estalkia utzi zuen (kare-harriz, harearriz eta tuparriz)

D) Hirugarren Aroa (6,8 – 1,7 milioi urte

oOrogenesi alpetarra

oFosetan zeuden materialak tolestu egin ziren

oPirinioak eta mendikate Betikoak altxatu ziren.

oEbroko eta Guadalquivirreko sakonuneak sortu ziren.

oMeseta Atlantikorantz makurtu zen

oMesetaren ertzeetako inguru menditsuak sortu ziren. (Bigarren Aroko materialaz)

§Kantabriar mendikatea

§Iberiar sistema

§Sierra Morena

Sakonuneak: inguruko mendikateetatik erauzitako sedimentuz bete ziren lautadak

Edo malda gutxiko zabaldi bihurtuz

E) Laugarren Aroa (duela 1,7 milioi urtetik hona)

oGlaziarismoak

§Zirkulu glaziarrak goi ibarretan

§Haraneko glaziarrak

               - U itxurazko haranak

               - Pirinioetan

§Ibaietako terraza

1.2.3 HARRIAK ETA ERLIEBE MOTA

a) Silizezko eremua

• Material kristalino eta zorruna
• Modelaketa ren elementuak
  • • Urazkoa (kimikoa): harea arre-horiak
    • Diaklasen bitartez: (perpendikularrak) hartxingadiak, bolak, torrak

(horizontalak) paisaje biribildua, uhin modukoa

(ezkatatzeak)

b) Kare-harrizko eremua

• Bigarren Aroan pilatutako materialak
• Hirugarren Aroan tolestuak: Z itxura dute
• Kantabriar mendikatean, Pirinioetan, Iberiar sisteman, Kataluniako kostaldeko mendikatean

Subbetikoan

• Eratzen diren formazioak:
  • Lenarrak
  • Arroila edo zintzurrak, trokarteak (ibar ireki eta sakonak)
  • Poljeak: Ibar txikiak hondo horizontalekoa, insurbide batetik (ponor) galtzen da ura
  • Dolina edo tortak: (leizearen sarrerak urak eginda)
  • Haitzuloak
  • Leizeak

c) Buztinezko eremua

• Hirugarren Aroa-ren amaieran eta Laugarrenean jalkitako sedimentazio biguna:
  • Buztina
  • Tuparria
  • Igeltsua
• Ipar eta Hegoaldeko meseetako sakonuneak eta

mediterranear itsas ertzeko zabaldi alubialak

• Erliebe horizontala funtsean
  • • Higadurak eratzen dituen formazioak:

·Badland edo karkabak

·Mahai izeneko muinoak

·Muino bakartua

·Aldapatxua

• Estratuak tolestuta
  • • Erliebe apalachiensea
      • Mendigune hertziniar zaharretan
      • Gailur paraleloan eto garaia antzekoa
      • Gailurretan cluseak eta haran antiklinalak sortzen dira
    • Erliebe jurasikoa
      • Mendikate gazteetan
      • Txandaka tolestura ganbilak (antiklinalak) eta ahurrak (sinklinalak)
      • Haran antiklinalak edo combeak (haran esekia)
      • clusea

  1.2 PENINTSULAKO ERLIEBEA

  ØEzaugarriak

  -Itxura sendoa: itsasoaren eragina nekez sartzen da.

  -Altitude nahiko handia (660 m)

  1.2.4 ERLIEBEKO UNITATE MORFOESTRUKTURAL HANDIAK

  A) Meseta

  oAintzinako Zokalo Paleozoikoa

  oKanpoaldeko mendikateak

  oBarnealdeko Duero eta Tajoko sakonuneak

   B) Mesetako ertz menditsuak

  oMendigune Galiziar-Leondarra

  oKantabriar mendikateak

  oIberiar sistema

  oSierra Morena

  C) Mesetaz kanpoko sakonuneak

  oEbroren sakonunea

  oGauadalquivirren sakonunea

  D) Mesetaz kanpoko mendikateak

  oPirinioek ardatz aldea

  oEuskal mendiak

  oKataluniako mendikateak

  oMendikate Betikoak

  A) Meseta

  -Goi ordokia (600 metrotik 800 metrora arteko garaiera)

  -Erliebez inguratua

  ·Kantabriar mendikateak

  ·Iberiar sistema

  ·Sierra Morena

  -Sistema Zentralak bitan erdibanatuta

  ·Ipar meseta

  ·Hegoaldeko meset

  1.Aintzinako Zokalo Paleozoikoa

  oMaterial oso aintzinak (silizea, neis eta arbelak gehien)

  oTolestura hertziniarrak (Ipar-mendebaldetik Hego-ekialderantz)

  oHigadurak material tertziarioen estalkia suntsitu du

  2. Kanpoaldeko mendikateak (erdiko   

       mendikateak)

  -Material primarioak (granito, arbelak, neis)

  -Erliebe leunak

  -Sistema Zentrala

  -Guadarrama, Somosierra eta Gredos

  -Altitude nagusiak: Almanzor (2.548 m)eta

                             Peñalara

  -Toledoko mendikateak

  -Altitude xumeagoak (Las Villuercas 1600 m)

  -Hego meseta erdibanatzen du

  3. Barnealdek Duero eta Tajoko sakonuneak

  Hirugarren Aroan eratuta

    Hasieran barruko lakua izan ziren

  -Geroago sedimentoz bete ziren

  ·Bekaldean sedimento bigunak: harea, buztina, igeltsua, tuparria

  ·Goian gogorrak: kare-harria

  3.1 Ipar meseta – Dueroko sakonunea

  -700-800 metro garaierakoa

  -Mendebaldean: granitoz, arbelaz, kuartzitazko penilautadak

  -Ekialdean: jalkitze lautadak

  3.2 Hegoaldeko meseta – Tajo eta Guadianako sakonunea

  -Iparraldekoa baino baxuagoa (600-700 metro)

  -Bitan erdibanatuta Toledoko Mendiek

  -Erliebe malkartsuagoa

  ·Zabaldi garaiak edo eremuak (paramo) kare-harrizko lekuetan   

  ·Zabaldi baxu uhindunak edo landa zabal errekadunak buztin eta hareazko lekuetan

   B) Mesetako ertz menditsua

  1. Mendigune Galiziar-Leondarra

  -Aintzinako zokalo Paleozoikoaren zati bat.

  -Orogenesi alpetarrean zatitu eta gaztetu egin zen

  -Zeharkako haranen faltak komunikazioak zailtzen ditu,

  -Gune orografikoak:

  ·Segundera,

  ·Teleno, (2188 m)  (Orense eta Leonen artean)

  ·Cabeza de Manzaneda  (Orensen)

  ·Ankares-eko mendiserrak (Lugo etaLeonen artean)

  -Mendate nagusia: Piedrafita de Cebrero

  2. Kantabriar mendikateak

  -Mendebaldean material paleozoikoz osaturik (Asturias mendigunean)

  -Ekialdean kare-harrizko material sekundarios osaturik

  -Orogenia alpetarrak tolestu zituen

  -Itsas-haizearen eragina zailtzen dute

  -      Altuera nagusiak: Picos de Europa eta Peña Labr

  3. Iberiar sistema

  -Meseta Ebroko sakonunetik banatzen du

  -Ipar-mendebaldean material paleozoikoak  (bi mila metro baino gutxiagokoa)

  -Bi zati bereiz daitezke:

  ·IM-HE norabidea hartuta.

  oDemanda (2033 m) , Urbión (2.235 m), Cebollera (2.147 m)

  ·Zeharkako sakonunea: Calatayud-Teruel Jalon ibaitik zeharkatuta

  ·Terueletik bi adarretan banatuta:

  oGaztelako adarra Albarracin mendikatea (1921 m), Moncayo mendigunea,

  oKanpoko adarra edo Aragoikoa: Maestrazgo,  Javalambre, Gúdar

  oBien artean fosa tektonikoa

  4. Sierra Morena

  -Egitura germaniarrekoa (blokez osaturik)

  -Ez da mendikaterik berez, mesetaren labarra baizik

  -Flexiozko faila erraldoi bezala hartuta.

  -Badirudi zokaloren makurgune hautsia bat dela

  -Materialez paleozoikoz osaturik: arbelak, kuartzitak

  -Mendikate garrantzitsuak: Madrona, Pedroches, Arocena.

  C) Mesetaz kanpoko sakonuneak

  -Hirugarren Aroan eratuak

  -Tertziario eta Kuaternarioko sedimentuz beteta

  -Ia horizontalak dira

  1.Ebroren sakonunea

  -Prrineo, Iberiar sistema eta kataluniako mendikatearen artean dago.

  -Miozenotik itsasoren isolaturik geratu zen.

  -Tertziarioan eratua: Zokalo hondoratzeagatik

  -Itsas metaketak eta gero kontinentalek bete zuten

  ·Tuparriak, kare-harriak: erliebe horizontala

  ·Buztinak, hare-harriak, konglomeratuak: karkabak (badlands)

  2.Gauadalquivirren sakonunea

  -Hasieran itsasoari irekita

  -Geroago, itsasertzeko aintzira bihurtu zen

  -Orogenia alpetarrean eratuta.

  -Itsas sedimentoz beteta: erliebe ia lau

  D) Mesetaz kanpoko mendikateak

  1.Pirinioak

  425 km luzerakoa dituzte M-E

  -Ardatz aldea (axial)

  ·Material paleozoikoz osaturik

  ·Orogenia alpetarrean gaztetua

  ·Alde garaiena Monte Perdido (3.353 m) eta Aneto (3.404 m) tontorrak

  -Sakonune ertaina

  ·Material tertziarioz beteta

  -Aurrepirinioak

  ·Kare-harrizkoak ez hain altuak

  ·Ardatzetik bi aldeetan

  ·Guara mendikatea hegoaldean (Huesca

  3.  Euskal mendiak

  oMendebaldeko Pirinioen jarraipena dira

  oGaraiera txikiak

  oForma leunak eta uhindunak

  oGlazirismoak ez du eduki eraginik

  oErliebe karstikoa nagusia da (Gorbea, Aralar)

  oAltuera nagusiak: Aizkorri (1554 m) Gorbea (1475

  3. Kataluniako mendikateak

  oKostaldearekiko bi mendikate paraleloak

  ·Kostaldekoa garaiera txikikoak

  ·Barrukaldekoa altuera handiagoak (Montseny, Montserrat

  oErdian Vallés-Penedes sakonunea, material tertziarioz eta kuaternarioz beteta.

  -Iparraldekoa Mendigune Hertziniarraren hondarrak dira.

  ·Material paleozoikoz osatuta

  -Hegoaldekoa kare-harrizko lur sekundarioz osatuta dago.

  -Zeharkako failek sare hidrografikoa antolatu dute

  -Mendikate Betikoak

  oKonplexutasun geologiko handia dute

  oPenintsulako tontorrik altuena: Mulhacen (3.470 m)

  Bi unitate:

  -Mendikate Penibetikoak

  §Aintzinako mendigune betiko-riftar

  §Material paleozoikoz osatuta

  §Orogenia alpertarrean altxatu zen.(Sierra Nevada, 3.480 m)

  -Mendikate Subbetikoa

  §Barrualdean, material mesozoikoz osatuta

  §Grazalema, Ubrique etaCazorlako mendikatea

  -Sakonune intrabetiko

  §Boyar-eko korridorea hainbat sakonune txikiagotan zatituta (Ronda, Antequera, Granada, Guadix,.Baza.)

  1.2.5- PENINTSULAKO KOSTAKO ERLIEBEA

              - Ezaugarriak

  -Kostak oso zuzenak

  -Itsas eragina nekez igarotzen du

  -Espainiako kostak 3167 km du

  1.3  UHARTEETAKO ERLIEBEA

  1.3.1 BALEAR ARTXIPIELAGOA

  -Bost uharte: Mallorca, Eivissa, Menorca, Formentera eta Cabrera

  -Malloca eta Eivissa: mendikate Betikoen zatiak dira

  -Menorka: Kataluniako kostaldeko mendikatearekin harremanetan dago.

  §Mallorkko guneak

  ·Tramontana mendizerra:

  oMalkartsua

  oKare-harrizkoa

  ·Levanteko mendikatea

  oKare-harrizko harkaitzak itsasoraino

  oAltuera txikiak (500 metro baino gutxiagokoak)

  ·Erdialdeko sakonunea: Pla

  oErliebe leuna

  oBuztinezko harkaitz

  1.3.2  KANARIAR ARTXIPIELAGo

  -Áfrika kontinentetik ehun kilometroraino dago

  -Zazpi uharte nagusi eta bi probintzia:

  ·Las Palmas: Kanaria Handia, Lanzarote eta Fuerteventura

  ·Tenerife: Tenerife, La Palma, Gomera eta Hierro

  -Izaera bolkanikoa

  -Hirugarren Aroan eratuta