Euskal Herriko Foru Erregimenaren Iraultza eta bilakaera XIX. mendean

1839KO URRIAREN 25EKO LEGEA. Lege bati dagokionez, testu juridiko eta publikoa dugu, eduki politikoa ere baduela. Espainiako Gorteetan egindako legea da. Estatu burua Maria Kristina Borboikoa erreginordea zen, Isabel II.aren ama, testuaren atarian azaltzen den bezala. Lehenengo karlistada (1833-1839) amaitu berria zen iparraldean, eta lege honen bidez Bergarako Konbenioan sinatu zena, gomendioa zena, zehaztu nahi zuten liberalek. Zehaztapena ez da oso luzea (2 artikulu besterik ez) eta, horren ondorioz, arazoak sortuko dira, denboran luzatuko zituztenak.
Ideia nagusi bi ditugu: batetik, foruak berresten dituzte; bestetik, foruen moldaketaren prozesua zehazten da, espainiar liberalismoaren ikuspegitik.
Foruak ziurtatzea baldintza bat izan zen gerrarekin amaitzeko, Bergarako Konbenioan ziurtatzen zen bezala. Baina foruak ziurtatzen badira ere (1. artikulua), ziurtasun hori zehaztu gabekoa da eta baldintzatuta egongo dira, modu generikoan ere, “monarkiaren batasun konstituzionala kaltetu gabe”.
Lege honekin beste aldaketa bat ere aipatu behar da: legediaren protagonista aldatu egiten da; hortik aurrera foruak eraldatzeko ahalmena pasatzen da euskal lurraldeetatik Espainiara (“nazioa” aipatzen da 2. artikuluan, hots, espainiar nazioa), Espainiako Gorteetara eta, ondorioz, euskal gutxiengoa ezintasunean izango da beti bere proposamenak aurrera eramateko eta foru sistema defenditzeko ere. Euskal lurraldeak subjektu politiko bezala desagertuak ziren une horretatik aurrera espainiar nazioaren barruan murgilduta geratzeko.
Foruak aldatzeko erabakia Gorteetan, Espainiako parlamentuan, hartuko da eta, beraz, Konstituzioaren azpian geratzen da foru sistema (1. eta 2. artikulua). Eta, beraz, konstituzioaren bidez aldaketak eginez gero, ate bat izan zen foru sistema gero eta gehiago murrizteko edo deuseztatzeko. Gainera, 1837ko Konstituzioa erabat zentralizatzailea zen.
Legea Espainiako Parlamentuan sortu zuten diputauek, Madrilen, euskal herrialdeen egitura politikoa antolatzeko: foruak berretsi egin ziren, baina ez ziren lege berezi gisa onartu, monarkiaren konstituzio berriaren menpe baizik.

Euskal herrialdeen borondatea ezagutzeko helburuarekin, 1839ko azaroaren 16ko dekretuaren bidez A, B eta G Batzar Nagusiak, Foru Aldundiak eta Foru Administrazioa egituratu ziren; eta, aldi berean, Diputazio Probintzialak, Espainiako hauteskundeak gainbegiratzeko.
1840.ean Madrilen negoziazioak hasi zirenean bi joera nabarmendu ziren: a) foruzale moderatuak, eta b) liberal progresistek, Nafarroako ordezkariek estatuaren lege berriak onartzeko eta beren kabuz negoziatzeko prest zeuden.
Nafarroan, liberal progresistek bideratu zituzten aldaketak (1841eko “Ley Paccionada”): 1) Erresuma izatetik Espainiako probintzia izatera igaro zen, baina berezia, autonomia fiskala baitzuen: urtero 300.000 errealeko kupoa ordainduko zuen, autonomia osoa izango zuen zerga bilketan eta diputazioaren esku egongo zen udaletako aurrekontuen gaineko kontrola; 2) aduanak lekuz aldatu ziren; 3) gazteek soldadutza egin beharko zuten. Nafarroa, lurjabe handiak eta merkatariek osatzen zuten burgesiaren menpe geratuko zen.
Mendebaldeko lurraldeetan erresistentzia handiagoa izango da. Isabel II.aren erregealdian Espainiako joku politikoak baldintzatuko du Foruen bizi iraupena. Horrela, 1841ean, Esparterok bere kontra izan zen matxinada menperatuta, liberal moderatuek egindakoa, zenbait neurri jarriko zituen martxan foru erregimenaren kontra (Foru Aldundiak, Batzar Nagusiak, aduanak kostaldera…); Foru Pasea ezabatuta geratu zen eta justiziaren administrazioa Estatuko beste lurraldeen parean. Lurraldeok galdutako aginte politikoa berreskuratzen ahala onartu izan behar zituzten gobernu zentralak inposatutakoa, joera zentralistako berrikuntzen hedapena (Guardia Zibilaren Moyanoren Hezkuntzaren gaineko legea). Jarraian, O’Donnellen gobernu unionisten bitartean, 60ko hamarkadan, Foru Diputazioek euren aginpide administratiboak handitu zituzten, desamortizazio-prozesuaren kontrola, estatistika-batzordeak eta herri heziketa batzarrak jasotzean.
Bigarren karlistada amaituta, 1876ko uztailean Foruak ezereztatzeko Legea promulgatu zen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako, Nafarroako egoerara eramanez: zerga-salbuespenei amaiera eman (baina kontzertu ekonomikoa jarriko zen), derrigorrezko soldadutza ezarri eta Probintzien administrazioan aldaketak ezartzeko ahalmena ematen zion Gobernuari.

1876KO UZTAILAREN 21EKO LEGEA. Legea denez, testu juridiko eta publikoa dugu, gainera eduki politikoa, ekonomikoa eta soziala azaltzen da. Espainiako Gorteetan egindako legea denez, izaera juridikoa dauka. Lehen mailako dokumentua publikoa eta zuzenbidea da, Gazeta de Madrid argitalpenean kaleratuta izan baitzen.
Liberal kontserbadoreak gobernuan zeuden sistema politiko berri bat martxan jartzeko helburuarekin, berrezarkuntza. Alfontso XII.a, Isabel II.aren semea, monarkia konstituzionalak jarraitzen du 1876ko konstituzioari jarraituz.
Bigarren karlistada (1873-1876) amaitzean liberalek bere proiektua euskal lurraldeak espainiar estatuan kokatzeko inposatzen dute.
Espainiar estatuaren eta euskal lurraldeen arteko harremanak aldatzeko egiten da legea. Gerra amaituta, abagunea du espainiar gobernuak euskal foruaren aldaketa burutzeko lege honen bidez. Legearen ideiak: 1) Mendebaldeko euskal lurraldeak Espainiako gainerako probintzien mailara pasatzen dira; 2) Mekanismo berri bat aplikatuz, foruen moldaketaren prozesua egiteko atea zabaldu.
Euskaldunak espainiar Konstituzioaren menpe geratzen direla, eskubideak eta betebeharrak azaltzen dira bi arlo: derrigorrezko soldadutza eta zergak.
Bestalde, foruen moldaketa egiteko prozesuaren 3 zatiak zehazten dira. Hori lortzeko pausuak: 1) Euskal lurraldeek moldaketa proiektua aurkeztea; 2) Gobernuak proiektu hori hartzea edo euskal lurraldeen planteamendua entzunda eta onartu gabe bere kabuz bat agertzea; 3) Gorteek gobernuaren proiektu hori ontzat ematea.
Espainiar liberal kontserbadoreek Foru sistemaren azken eraldaketa burutzen dute lege honen bitartez. Foru sistema bertan behera geratzen da eta espainiar estatu zentralista sendotzen da.
Foru sistematik jaiotako egitura berezia jartzen da martxan. Ekonomia arloan euskal lurraldeek bereziak izango dira aurrerantzean. 1877ko abenduaren 1ean Foru Diputazioak estatuak desegin eta aldeko diputazio probintzialak antolatzen ditu gobernuak. Hauek onartzen dute egoera berria, kontzertu ekonomikoak martxan jartzen dira, euskal lurraldeak bereziak direla onartzen da. Zerga orokorrei dagokien diru osoa zehazten da probintziaka hurrengo 8 urteetan estatuari emateko.
Baina lurralde bakoitzak bere kontzertua antolatzeko ahalmena izango du, 4 kontzertu ekonomiko sortuz. Hauekin, lurralde bakoitza zergak erabakitzeko ahalmena izango du, zergak biltzeko ahalmena eta diru kopuru finkoa emango zaio espainiar estatuari, kupoa. Lurralde bakoitzean bere modura erabiliko du kontzertu ekonomikoa.

1- EUSKAL HERRIKO FORU-ERREGIMENAREN EZAUgARRIAK XIX. MENDEKO HASIERAN. Erregimen zaharraren barruan euskal herriko gizarte mota, foru gizartea zen. Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan politika, ekonomia, lege eta gizarte bizitzaren zenbait ikuspegi arautzen zuten arauen multzoak ziren foruak. Espainiako Estatu liberalaren eratze prozesuan gorabeherak. Euskal Herriko lurralde bakoitzeko foruen sortze, bilketa-prozesuak eta edukiek berezko ezaugarriak izan zituzten. Hala ere, funtsezko alderdietan eta erakundeen jokabidean antzekotasun handiak zeuzkaten XVI, XVII eta XVIII. mendeetan. Euskal Lurraldeak bakarrik Erdi Aroan izan ziren entitate politiko bateratua (Nafarroa erreinuaren barruan), baina XVI. mendetik aurrera nortasun-kontzientzia garatu zen: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako prokuradorez osaturiko “foru-konferentziak” biltzen ziren interes komuneko gaiak jorratzeko helburuaz. Bestalde, Euskal Herriko lurraldeetako berezitasun politiko-administratiboa Felipe V.arekin errotu zen XVIII. mendearen hasieran, honek foruak berretsi zituenean Ondorengotza Gerran izandako leialtasunaren ordainetan; bitartean, Aragoiko Koroakoek euren foruak galdu eta zentralismo estu batera igaro ziren. Harrez gero, Euskal Herrian eta kanpoan ere, “Euskal Foruetaz” hitz egin ohi zen. Honela, XIX. mende hasieran, Hispaniar Monarkiaren barnean Arabak, Bizkaiak, Gipuzkoak eta Nafarroak guztiz marko politiko eta ekonomiko berezia zeukaten.
Ezaugarriak:
1. Politiko-administratiboak: A, B, G foru erregimeneko oinarrizko erakundea Batzar Nagusiak ziren, Nafarroan berriz Gorte estamentalak (nobleak, goi-kleroa, prokuradoreak…). Erakunde hauek funtsezko gaiei buruzko ahalmenak zituzten (legegileak, administratiboak, judizialak, ekonomikoak…). Batzar nagusiek eta gorteek diputazioa edo aldundia izendatzen zuten. A, B, Gko Batzar nagusiek foru baimena ematen zieten Madriletik zetozen xedapenei, Erregearen aginduek Foruek ezarritakoa errespeta zezaten ziurtatzeko. Nafarroan ahalmen hau gorteen eskuetan. Foru Erregimenak administrazio autonomoa ezartzen zuen Hispaniar Koroaren barnean; horren ordezkariak foru-egituretan Erregeordea eta Errege Kontseilua ziren Nafarroan, Ahaldun Nagusia Araban eta Korrejidorea Bizkaian eta Gipuzkoan. Euskal lurraldeen artikulazioa Koroarekin paktu-antzeko batean oinarritzen zen: foru lurraldeek Erregea onartu eta Erregeak elkargo bakoitzeko Foru eta erakundeak berresten zituen.
2. Ekonomikoak: Foru agintarien ahalmenak: hornidura bermatzeaz ardurarekin aduanen gaineko kontrola zeukaten eta ez zeuden kostaldean, barrualdean baizik, libre merkataritzako gunea sortuz; produkzioa (burdinarena bereziki) arautzen zuten; nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza babesteko neurriak hartzen zituzten; merkataritza errazten zuten (salgaien trafikorako oztopoak kendu, monopolioak ezartzea debekatu, pisu eta neurriak arautu eta kontrolatu…); euskal lurraldeek zerga-salbuespena zuten espainiar monarkiaren barruan, lurralde bakoitzeko Batzar Nagusiek edo Nafarroako Gorteek ezartzen zituzten euren zergak, ia erabateko autonomia izanik.
3. Gizartekoak: Berdintasuna zen nagusi legearen aurrean. Hispaniar Koroaren barruan administrazioko lanpostuetan parte hartzeko baldintza betetzen zuten euskal herritarrek. Oro har foru sistemak onarpen handia zeukan euskal gizartean.
4. Judizialak: Berezko zuzenbide zibila zeukaten, baserrian oinarritutako familiaren ekonomia babesteko helburuaz: baserriaren ondasun tronkalak seme-alabari transmititzen zitzaion.
5. Militarrak: Soldadutza salbuespena zeukaten Errege Armadan. Foruek gerra-denboran Diputazio bakoitzak bere lurraldearen defentsarako talde armatu batzuk (“udal miliziak”) mobiliza zitzan aurreikusten zuten; milizia hauek ez zuten muga jakin batzuetatik irten behar. Salbuespena koroaren itsas armada zen.

2.1.- FORUEN ETA LEHEN KONSTITUZIOEN ARTEKO AURKAKETA.

Independentzia Gerraren aldian bi testu juridiko izan ziren onetsiak: Baionako Estatutua (1808) eta Cádizeko Konstituzioa (1812). Burgesia iraultzaileak bultzaturiko liberalismo politiko eta ekonomikoaren zenbait ideia testu biek jasotzen dute: konstituzionalismoa, zerga-sistema bateratua, gizabanakoaren askatasunak… Baionan izandako euskal diputatuek, Estatutu eta Foruen arteko bateraezintasuna susmatuz, foru errejimenean ez zutela inolako eraldaketarik onartuko adierazi zuten. Hiru probintzietako eta Nafarroako Diputazioek ere bai. Cádizeko Konstituzioak berrikuntza esanguratsu batzuk ekarri zituen euskal probintzietara: probintzia diputazioei aginte exekutiboa kendu zitzaien eta probintzietako buruan gobernuaren ordezkariak ezarri ziren; udalerri konstituzionalak jarri… Euskal diputatu guztiek Konstituzioaren zina egin zuten. Araba eta Gipuzkoako Batzar Nagusiek Konstituzioaren zina egin zuten ere. Bizkaian Batzar Nagusietan bildutako prokuradoreek antzekotasun handiak ikusi zituzten Foru eta Konstituzioaren artean, eta horri omenaldia egin bai, baina ez zuten zin egin nahi izan, ez zutelako argi ikusten Konstituzioaren zinak foruei uko egitea suposatuko ote zuen. Beraz, bi alde: batetik bateraezinak ez zirela uste zutenak, eta bestalde Konstituzioak Foruen erabateko suntsipena suposatzen zuela baieztatzen zutenak.
Fernando VII. itzuli zen konstituzio errejimena ezartzeko lehen saiakuntzari amaiera jartzeko. Euskal Herrirako Foru Diputazioen berrezarpena eta Foruen berrespena suposatu zuen. Aldi honetan aukera politikoak gero eta garbiago agertu ziren: absolutistak, Foruak onartzen zituztenak, eta liberalak, Foruak eraldatu eta konstituzio sistemara egokitzearen aldekoak. Aurkaketa ideologiko hau I. Gerra Karlistaren sorburu izan zen.

2.2.- KARLISTADA ETA ONDORIOAK. I. Karlistada Fernando VII.aren heriotzagatik eta ondorengotza arazoagatik piztu zen. Honekin elkartzeko hiru eragile motak erraztu zuten karlismoaren hedapena Euskal Herrian: ekonomikoak (tradiziozko burdinolen krisia, herri-lurren desamortizazio-prozesu arina eta gero eta zerga-presio handiagoa); sozialak; eta politikoak (nekazal noblezia - jauntxoak - eta liberal moderatuen arteko elkarlanaren apurketa). Azken hauetan piztu zen foruei buruzko eztabaida: Euskal Probintzi eta Nafarroako lege ordenamendua babestu ala berrikusteko beharrizana.
Euskal Herrian, karlismoak kleroaren sektore zabal batean, noblezia txikian, merkatari txiki eta tradiziozko ofizioetako langileengan izan zituen babesik sendoenak. Liberalek industri eta merkatal burgesia, hirietako langileak, desamortizatutako lurrak erosita zeuzkaten lurjabe handiak, goi kleroaren batzuk eta intelektualen artekoak zituzten.
Gerrako ekintza militar gehienak euskal lurraldean izan ziren, eta, lantzean behin, Erreinuko beste leku batzuetan ere. Karlistek Zumalakarregi lider handia izan zuten. Garaipen esanguratsuak lortu zituen, benetako armada eratuz, boluntarioez osatuta. Euskal lurraldeko zatirik handiena menperatzera heldu zen. Bankari atzerritarrek hiri handiren bat har zezaten eskatu zieten karlistei (diru maileguak hartzen jarraitu nahi bazuten): bera izan zen Bilboko setioaren zergatia. Zumalakarregi hiltzean karlistek buruzagitza eraginkorra galdu zuten. Bi hurrengo urteetan espedizioak egin zituzten baina arrakastarik gabe. Bilbo inguratu zuten berriro, baina karlistek, artilleriarik gabe, altxatu zuten setioa 1836ko Gabon gauan, Espartero jeneralak aprobetxatu zuen ekintza mugatuan.
Guda geldialdi batean sartu zen, karlista batzuk (Marotoren gidaritzapean) irtenbide negoziatuaz hasi zirenean pentsatzearekin batera erresistentzia handiena aurkituz. Liberal moderatuenek ere hitzarmen batera heldu nahi zuten “Bake eta Foruak” formulapean. Negoziaketa luzeen ostean eta karlistarik sutsuenak Marotok fusilatu ondoren Bergarako Konbeniora (1839) heldu ziren, Espartero liberalak eta Maroto karlistak sinatua, baina Araba eta Nafarroa kanpo gelditu ziren. Hitzarmen honetan, praktikak “foru-paktuaren” apurketa suposatzen zuen.
Gerraren ondorioak. Espainiako Gorteek, Gobernuak eskatuta, Bergarako Konbenioko lehen artikuluak ezarritakoaren ardura hartu zuten berehala. 1839ko Urriko Legea onetsi zuten, konpromiso irtenbide bezala: Foruak baieztatu eta beharrezko eraldaketak sartzeko mekanismoa ezartzen baitzen. Lege hau inflexio puntua izan zen Foruen historian. Legea Espartero Erregenteak 1841ean Gasteizen promulgaturiko Dekretuek osatu zuten, baina Gorteetan eztabaidatu gabe eta probintziei kontsultatu ere gabe. Dekretuaren arabera, foru baimena eta Batzar Nagusiak ezeztatu ziren, Foru Aldundiak Probintzia Diputazio Konstituzionalek ordezkatu, gobernuak agintari politikoak eta aduanak kostaldera eramaten ziren. 1841eko urriko Dekretuaren ostean, Foruetatik zerga eta armada-salbuespenak eta foru-zuzenbide zibila (indarrean zegoeneko lekuetan) besterik ez zen gelditu.
Nafarrentzat 1841eko Abuztuaren 16ko “Ley Paccionada” promulgatu zen: Foru-pribilegioen eta antzinako Gorteen ezabapena, aduanen lekualdatzea Pirinioetara, berezko ahalmen legegilearen kentzea eta “Erreinu” deitura kendu eta “probintzia” jartzea erabakitzen zuen. Honen truke, antzinako foru zuzenbide zibila mantendu eta Probintzia Diputazio berria administrazio eta ekonomi autogobernu zabalez hornitu zen: “kupoa” ordainduz estatutari, berezko zergak ezarriko zituen diputazioak eta udalen kontuak gainbegiratzea baimentzen zion diputazioari berari.

2.3 FORUAK KARLISTADEN ARTEAN. Isabel II.aren erregealdian, hiru Euskal Foru-Probintzien egoera aldatu zen. Gobernu moderatuek, Isabelen erregealdiko urte gehienetan, galdutako foruen zati bat itzuliko diete: Batzar Nagusi eta Foru-Diputazioak berrezarri zituzten, baina eduki politikoaz husturik. 1845eko Konstituzio moderatua eta berau garatu zuten legeak zentralistak baziren ere, Euskal Foruak ez ziren desagertu. Euskal Aldundien ordezkariek Foru eta Konstituzioaren arteko bateragarritasunari buruz eztabaidatu zuten Madrilgo Gobernuarekin. Honela jaio zen “fuerismo” edo “posibilismo”. Hiru Probintzietako Diputazioen administrazio eta zerga konpetentziak arlo batzuetan handitu egin ziren, baina beste arlo batzuetan uniformetasuna handitu zen: Guardia Zibila eta Moyano legearen ezarpenak (hezkuntzari buruzkoa).
O´Donnellen gobernu unionisten bitartean, Foru Diputazioek euren aginpideak handitu zituzten desamortizazio prozesuaren kontrola, estatistika batzordeak eta herri heziketa batzarrak jasotzean. 1862an, Euskal Apezpikutza lortu zen, egoitza Gasteizen zuela; honela, sakabanaturiko euskal kleroa bateraturik geldituko zen. Foruen iraupenaren trukean noblezia lurjabe eta foruzaleak babesa eman zien moderatuei Parlamentuan, liberalismo aurrerakoiaren aurka. Foruzaletasunak I. Karlistadaren ondorioz galdutako gizarte batasuna berreraikitzeari ekin zion baina foru-eskaintza murriztuz.

//2.4. AZKEN KARLISTADA ETA FORUEN INDARGABETZEA. Seiurteko Demokratikoko (1868-1874) espainiar politikaren gertaerek karlisten erantzun berria sortaraziko dute. Hiru euskal probintzietan eta Nafarroan, politika liberalek tradiziozko ideialak sendotu zituzten: “Jainkoa, Erregea eta Foruak”. Hauteskundeetan emaitza onak izan arren, karlistek altxamendu berria prestatu zuten. Talde karlistek irekitako gerra, espainiar Levanteko altxamendu kantonalista eta Kubako gerrarekin batera izan zen. Karlistek, gerrilla taktika erabili behar izan zuten eta hondamen batzuen ostean errendizioa aurkeztu zioten Serrano jeneralari.
Honek Amorebietako Konbenioa (1872) sinatu zuen Bizkaiko Aldundi Karlistarekin: Foruak errespetatu eta armak utziko zituzten karlistentzako indultua aurreikusten zen. Baina urtearen amaieran karlistek berriro ekin zioten gerrari. 1873an arrakasta handiak izan zituzten, ia euskal lurralde osoa menperatzera helduz lau hiriburuak eta setiaturiko eta bonbardaturiko beste hiri batzuk izan ezik. Don Karlosek (VII) adierazpen ospetsua egin zuen Gernikako Arbolaren azpian Foruen erabateko berrezarpena baieztatuz eta berauen zina egingo zuela zirkunstantziak hobeak zirenean. Montejurrako garaipenaren ostean, Karlos VIlak bere Gortea Lizarran ezarri eta bere Estatua antolatzen hasi zen: armada erregularra, probintzia-zergak, kode penala, hezkuntza, moneta, ekoizpenari emandako bultzada… 1873ko abenduan karlistek, Bilboko Foru erregimenaren bilakaera setioari ekin zioten. Baina liberalek, artilleria berriari esker Somorrostroko batailaren ondoren, setioa altxatzea lortu zuten. Gainera, Borbondarren berrezarpenak eta altxamendu kantonalistaren amaierak Iparraldeko fronterara soldadu eta arma gehiago bidaltzea suposatu zuen. Egun gutxi batzuen buruan Don Karlosek muga zeharkatu zuen.
Gerraren ondorioak. Burgesia liberala garaile izanda, Cánovas del Castillok, Errestaurazio estreinatu berriaren egile eta bermatzaileak, ohizko Foruen abolizioa eta, aldi berean euskal probintzietarako autonomia baten ezarpena baimentzen zituen formula berria asmatu zuen. 1876ko Uztailean Foruak ezereztatzeko Legea aldarrikatu zen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako: zerga-salbuespenei amaiera eman, derrigorrezko soldadutza ezarri eta Probintzien administrazioan aldaketak ezartzeko ahalmena ematen zion Gobernuari; Legea onetsi zeneko Gorteetan diputatu askok euskal probintzien aurkako aurreiritzia azaldu zuten. Euskal diputatuek, behin Legea onetsia, Parlamentutik alde egin zuten.

3 KONTZERTU EKONOMIKOA. EHn foruak indargabetzeko legeak bere aurkako erreakzio gogorrak sortarazi zituen. Batzar eta diputazioen erresistentzia handia zen bereziki Bizkaian, non Sagarminagak defendatutako jarrera (“dena edo ezer”) nagusitzen zen. 1877tik aurrera, Gobernua ezarritako adierazpen murrizketen ondorioz, jarrerak moteltzen hasi ziren, eta Arabako eta Gipuzkoako Aldundi izendatu berriek (foralak ez zirenek) jarrera pragmatikoa hartu eta gobernuarekin negoziatzea erabaki zuten. Euskal sektorerik moldegarrienen eta Cánovasen Gobernuaren arteko negoziaketen emaitza kontzertu ekonomikoa izan zen, 1878ko otsailaren Errege dekretua onesten zuena.
Honek probintzietarako ahalmen hauek onartzen zituen: 1) Zerga autonomia. 3 euskal probintzietako Aldundi bakoitzak bere probintzia eremuko zergak ezarri eta jaso zituen, zerga-sistema ezartzeko ahalmenik izanik. Honen truke Estatuari urteroko kopuru orokorra ordaindu behar zion (kupoa). 2) Administrazio-autonomia. Zergak jaso eta kudeatzeko ahalmenak Aldundiak administrazio konpetentzia zabalez hornitzea ekarri zuen derrigorrez. Kontzertuarekin egonkorrak hitzartu baitziren. Zerga hauek kontzertuaren alde jokatzera eraman zuten burgesia, abantaila ekonomikoa ematen zizkion, ondorioz foruen ezabapena eragindako frustazioa garaituz. Erregimen honek autogobernu maila altua suposatzen zuen. Aldundiek botere handia zuten, aurrerakoiekin alderatuta desberdina: euren kideak ez zituzten Batzar Nagusiek aukeratzen Foru garaian bezala, Estatuaren hauteskunde sistema orokorraren arabera baino; zerga autonomiari esker bere interesen araberako zerga-sistema ezarri zuten, zeharkako kontzumoaren gaineko zergari lehentasuna emanez, errenta eta ondarearen gaineko zerga zuzenak murrizten zituen bitartean.
Kontzertu ekonomikoen erregimenaren oinarriak ahulak ziren: 1) Errege dekretu batean oinarritzen zen, “foro itunaren” apurketa suposatzen zuena; 2) Aldundien eskumenak gobernuaren esku zeuden eta lege eta dekretuetan batzen ziren, gobernuak funtsezko aldaketak egiteko ahalmena zuelarik; 3) Kontzertua aldizkakotundu behar zen, negoziaketan tentzioak sortu eta emaitza egoera eta indar politikoen arteko korrelazio eta lortutako babesen araberakoa izanik. Arazoak EHren kontzertu ekonomikoek egonkortzea ekarri zuten, Errestaurazioaren barnean. Kontzertuak behin betirako bihurtzen joan ziren. 8 urterako egin bazen ere, berriztapenak burutu ziren hainbat urteetan.
1936-39 Gerra Zibilean Bilbo altxaturiko militarren eskuetan erori eta kontzertu ekonomikoa deseginda izan zen Bizkaia eta Gipuzkoarako. Arabak mantendu zuen, leiala izan eta “kausa nazionalerako bere ekarpen baliotsuengatik”. Nafarroan arrazoi berdinengatik “Ley Paccionada” delakoan egoera kontserbatu zen. Espainiar konstituzioaren eta Gernikako Estatuaren onespenaren ondorioz berrezarri zituzten Bizkaian eta Gipuzkoan. Nafarroan “Foruaren Hobekuntzarako Legea” onetsi zen, 1841eko legea eraldatzen zuena.