Euskal Estatutua: Autonomiaren Bilakaera Historikoa

EUSKAL ESTATUTUA

Erregimen Errepublikanoaren Sorrera eta Autonomia Eskaria

Erregimen errepublikanoaren sorrerak Espainiako marko politikoa aldatzeko aukera eman zuen. Abertzaleek udal-ordezkaritza garrantzitsua zuten, eta autonomia-eskubidea errebindikatzeko eta euskal erakunde-nortasuna lortzeko aukera ikusi zuten. Hala eta guztiz ere, hori eta foruen defentsa ez ziren gauza bera. Izan ere, autonomia Estatuak emandako eta horren mendeko boterea zen, baina Estatuak adierazitako zenbait arlotan jarduteko askatasuna ematen zuen; foru-eskubideak, berriz, Espainiako botereak euskal gizartearen bereizgarritasunen onartzean oinarritzen ziren. Gainera, Estatutuak berdindu egiten zuen lurralde osoa, eta foruak, ostera, lurralde historiko bakoitzean zeuden indarrean, eta lurralde horretako berezitasunak mantentzen zituzten.

Autonomiaren Aldeko Gogoa eta Lehen Mundu Gerra

Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, Autonomiaren aldeko gogo bizia sortu zen Euskal Herrian, baita Katalunian ere. Autonomiaren eskaria, hain zuzen ere, mugimendu nazionalistek ekialdeko Europan izandako garaipenaren ondorioz sortu zen, eta Amerikako Estatu Batuetako Wilson presidenteak hamalau puntuak formulatzearen ondorioz, puntu horietan autodeterminazio-eskubidea jasotzen baitzen. 1918an, Romanonesen gobernu liberalak batzorde bat sortu zien, Euskal Herriari estatutu bat onartzeko eta eskumenak Estatuaren eta eskualde horren artean banatzeko. Hala ere, gobernua aldatzearen eta 1917ko krisi politikoaren eraginez, Estatutuaren errebindikazioak ez zuen aurrera egin.

Bigarren Errepublika eta Euskal Autonomia

Bigarren Errepublikaren aldarrikapena euskal autonomia gauzatzeko berebiziko aukera izan zen. Hala eta guztiz ere, abertzaleak Donostiako konspirazio errepublikanotik kanpo gelditu ziren, eta karlistak ezarritako erregimenaren aurkakoak ziren. Horren guztiaren eraginez, dena den, onartu egin ziren Errepublikak proiektaturiko asmoak; Fernando Sasivinek eta Indalecio Prietok euskal autonomia antolamendu errepublikanoan jasotzea kudeatu zuten.

Lizarrako Estatutua eta Mugimendu Autonomista

Euskal mugimendu autonomista 1931ko apirilaren 14an bertan abiatu zen. Hala eta guztiz ere, José Antonio Aguirrek, Getxoko alkate abertzaleak, autonomiaren aldeko udalen arteko mugimendua sustatu zuen; horrela, Lizarrako bilera egin zen, 1931ko ekainaren 14an, eta, bertan, abertzaleek eta karlistek sustatuta, eta zuzenketa batzuk egin ondoren, estatutu-proiektua onetsi zen, Lizarrako Estatutua; hori idazteko agindua Eusko Ikaskuntzari eman zioten.

Ezkerraren Lehentasuna eta Estatutuaren Eztabaida

Bien bitartean, ezkerrak Errepublika finkatzeari lehentasuna eman eta errebindikazio autonomista bigarren mailan utzi zuen. Abertzaleak eta karlistak estatutuaren aldekoak ziren, Euskal Herria legeria antiklerikal errepublikanotik kanpoko lurraldea izateko. Lizarrako Estatutuko artikulurik eztabaidatuena, izatez ere, botere autonomikoak Vatikanorekin konkordatuak negoziatzeko ahalmena edukitzea zen. Gaia zaila zen, kontuan hartuta Gasteizeko elizbarrutiko apezpikua, Mateo Mújica, Espainiatik kanporatuta zegoela, Miguel Maura Gobernazioko ministroak aginduta. Horrenbestez, zezen-plazan, Zumaiako banderatxoa jarri zuten, ondo ikusteko moduko lekuan, Gipuzkoako hiribildu horretako armarrian Vatikanoren ikurrak baitaude.