Espainiako Errestaurazioa: Borboien Monarkiaren Itzulera eta Krisiak

Errestaurazioa Espainian

Erregimen Politikoa

Borboien monarkia ezarri zen berriro Espainian, Alfontso XII.a buru zela. Honela hasi zen Errestaurazioa, eta xede nagusia batasuna lortzea izan zen. Tarte luze horretan hainbat errege egon ziren agintean: Alfontso XII.a, Maria Kristina eta Alfontso XIII.a.

Canovasen Sistemaren Oinarriak

Antonio Canovas del Castillok Errestaurazio garaiko sistema politikoa eratu zuen. Alderdi Kontserbadorea sortu eta gizarte ordena eta aurrerapen ekonomikoa bermatuko zituen. Sistema politikoaren oinarri juridikoak finkatu zituen, herritarren demokrazia eta eskubideak ezerezean utzita.

1876ko Konstituzioa

Subiranotasuna erregearen eta gorteen esku. Erregeak ministroak izendatzen zituen, gorteak biltzeko deia egiten zuen, eta haiek desegiteko eta legeei betoa jartzeko eskubidea zuen. Gorteetan bi ganbera: senatua (nobleak, militarrak eta apaizak, haietako batzuk erregeak izendatuta, eta aberatsen artean sufragio murriztuz hautatuak besteak) eta kongresua (diputatuak herritarrek aukeratuta hauteskundeetan, sufragio zentsitarioz hasieran eta gizonezkoen sufragio unibertsalez 1890az aurrera). Erlijio katolikoa izendatu zuten estatuaren erlijio ofizial, baina gurtza guztiak onartuta zeuden.

Txandakatzea eta Bi Alderdi Sistema

Canovasek txandakatze sistema ezarri zuen. Sistemak bi alderdi politikoek agintea txandaka, aldez aurretik hitzarmenez erabakitakoaren arabera. Alderdi Kontserbadorea 1875ean sortu zuten Canovas buru zela. Garaiko liberal moderatuak eta unionistak biltzen zituen. Alderdi Liberala 1880an sortu zen, Praxedes Mateo Sagasta buru eta liberal progresistez osatua. Sistema horretatik kanpo bai ezkertiarrak bai eskuindarrak zeuden.

Jauntxokeria

Burgesiaren alderdien arteko txandakatzea bermatzeko eta eskuineko eta ezkerreko alderdiei erakundeetako bidea ixteko, hauteskundeak manipulatu eta iruzur egin behar izaten zuten agintariek. Nekazari guneetan kontrolatzen zituzten bozketak, eta nahiera aldatzen zituzten hauteskundeen azken emaitzak, une horretan aginpidea haren esku izatea egokitzen zitzaion alderdien mesedetan.

Sistemaren Kontrako Oposizioa

• Errepublikazaletasuna: Errepublikarrak hainbat alderditan banatuta zeuden: Posibilistak (Castelar buru), Batasun Errepublikarra (Salmeron gidatua), Alderdi Errepublikar Erradikala (Ruiz Zorrillarena) eta Pi i Margallen Alderdi Errepublikar Federala. Oso talde txikiak ziren.
• Anarkismoa: 1874an, Langileen Nazioarteko Elkartean, saila desegin zenetik elkarte anarkistek ezkutuan jarduten zuten. Poliziaren errepresioari eta jazarpenari aurre egin zioten. 1881ean Sagastaren gobernu liberalak Espainian Eskualdeko Langile Federazioa osatzea onartu zuen, baina anarkisten artean zatiketa handia zegoen eta lan arloko aldarrikapenak gauzatzea eragozten zien horrek. Ezintasun horrek bultzatuta, anarkismo erradikalenak terrorismoaren bideari heldu zion; errepresio gogorra abian jarri eta gobernuak federazioa desegin zuen. Anarkismoari lotu zitzaizkion gizarteko sektoreak nekazariak eta kualifikatu gabeko langileak ziren. Penintsulako euskal lurraldeetan, CNTren anarkismoak Gasteizen, Bilboko ibaiadarrean eta Errenteria-Donostian zuten indarra. Bestalde, Kataluniako ehungintzaren sektorean ekintza erradikalagoak egiten hasi ziren, atentatu anarkistak barne.
• Sozialismoa: Langile mugimenduaren baitan joera marxista antolatzen hasi zen 1879an, Madrilgo inprenta arloko langileek bultzatuta. Horien artean Pablo Iglesias eta Jaime Vera, Marxen eta Engelsen doktrinen jarraitzaile ziren, eta Espainiako Alderdi Demokrata Sozialista Langilearen sortzaileak; alderdi hari Espainiako Alderdi Sozialista Langilea (PSOE) izena jarri zioten 1887an. Elkarteen legea indarrean jarri zenean, Langileen Batasun Orokorra (UGT) sindikatua sortu zen lege haren babesean; PSOE alderdiaren joera berekoa zen eta Madrilgo eta Hego Euskal Herriko langileen artean izan zuen indar gehien.
• Nazionalismoak:
  • Kataluniako nazionalismoa: Valentí Almirallek bultzatu zuen, katalan hizkuntzaren erabilera sustatu eta tradizioak berreskuratu zituen mugimendu kulturala. Seiurteko iraultzailearen garaian, estatu federalaren proiektuaren barnean, katalanismoak indarra hartu, eta joera hori 1880tik aurrera garatu zen. Biltzar Katalanistaren bidez 1882an Centre Català sortu zen, eta Alfontso XII.ari Memorial de Greuges (Laidoen Txostena) osatu zioten. Alderdi horrek Kataluniako autonomia eta erakundeak berrezartzea eskatu zuen. Proiektu kontserbadorea zen, sufragio zentsatarioaren aldekoa eta ez zuen eskubiderik eta betebeharrik zehazten.
  • Euskal nazionalismoa: 1876an gerra karlistaren ondoren foruak abolitu izanaren ondorioz sortu zen eta XIX.aren amaieran hasi zen indarra hartzen. Nekazaritzan errotutako joera zen eta liberalismoaren kontra zegoen, politikan euskal identitate historikoaren zeinuei erasotzen zielako eta ekonomian industria garapenaren alde egiten zuenez, kanpotarrak erakartzen zituelako.

4. Erregimenaren Bilakaera

4.1. Alfontso XII.aren Erregealdia

a) Alderdi Kontserbadorearen Gobernua

:1875 eta 1881 bitartean, Canovasek penintsulako iparraldean karlistekin eta kuban independentistekin bakea lortzeko proiektua jarri zuen abian. Canovasen gorbernuak martinez de campos jenerala kibara bidali eta, 1878an, zanjongo bakea sinatu, espainiak autonomia erregimena eman zion uharteari, indultua eman zuen, eta esklabotasuna deuseztatzeko konpromisoa hartu zuen. Gatazka ez zen bete betean konpondu.b)alderdi liberalaren gobernua:1881ean, txandakatze politikoa hasi, et alderdi liberalari egokitu zitzaion agintea. Sagastak proiektu erreformistak proposatu liberalismo politika bideratu nahi zuen ekonomian, gizarte erreformak eta gizabanakoaren oinarrizko askatasun eskubideak ezarri nahi zuten. Erreforma horietako askok ezerezean gelditu ziren, kontserbadoreek 1884.urtean aginpidea berreskuratu zutenean.c)egoera politikoa EH:penintsulako EHko lurraldeetan, indar handia zuten karlistek nekazari guneetan batez be. Liberalek elkartu egin behar izan zuten hauteskundeetan karlismoari aurre egiteko, eta azkar egokitu zitzaizkio kontzertu ekonomikoaren erregimenak ematen zien abantailari.4.2. maria kristina erreginaordearen agintaldia:Alfonso XIIa hilda, 1885an, bere emazte maria kristina erreginaorde bihurtu zen, alfonso XIII.az haurdun zegoela Canovasek eta sagatak txandakatze politikoari eta errestaurazioaren erregimenari jarraipena ematea hitzartu zuten Pardoko itunean.a)gobernu liberalaren jarduerak:1885 eta 1890 bitartean, sagastak eskuratu zuen berriro ere gobernua, eta liberalek gonkortasuna eman zioten herrialdeari; honek, ekonomiaren susperraldia ekarri zuen gobernualdi luzearen ezaugarriak erregormismo liberala eta 1868 iraultzako zenbait ideia bidean jartzea izan ziren. Askatasunak zabaldu, zenbait legeren bitartez: elkarteen legea, epaimahai bidezko epaiketa ezarri egin zen. 1890an, gizonezkoei sufragio unibertsala aitortu zienn hauteskunde lege berria onartu beitzen. Kode zibila eraberritu, erregorma militarrerako proiektu prestatu zuten, lege liberalak onartu ekonomiaren hazkundea eta birdunbidearen zabalkuntza sustatzeko.b)oposizioaren egoera politikoa:maria kristina erreginaordearen agintaldian errepublikarrak gainbehera etorri ziren. Margallen federalak gutxienengo bihurtu ziren, eta Castelarrek alderdi liberal monarkikoarekin bat egin zuen. Karlismoak hego EH zuen idarrari eutsi zion, baina hainbat gizarte mugimendu sortu ziren. Alderdi gisa antolatu zirenak: sozialismoa eta nazionalismoa. EHko foruzaleak haserre ziren eta tentsio larriak sortu kontzertua eraberritu zela eta. Ondorioz, nazionalismo aurreko gertaera jakingarriak gertatu ziren. Errepublikazaletasunak eta sozialismoak kide berriak erakarri: hirietako erdi eta behe mailako klaseetakoak. Gero eta gehiago ganditzen ari ziren, bizkaiako industrializazio prozesuaren azkartasunaren ondorioz. Industrializazio eliteak etekinak atera zuen. Errestaurazioko hauteskunde iruzurrari eta EHko politikanesku hartzean hasi, eta Txabarri enpresa buruak sustatutako La Piña erakundearen bidez. 5. 1898ko krisia5.1.kolonietako gerrak:Potentzia handiak zabalkunde inprerialistan burubelarri murgilduta zebilen. Afrikako eta asiako lurrak, puerto rico, filipinak eta kuba zituen kolonia esanguratsu bakarrak. Errestaurazio garaian, estatu batuarrek, kuban zituzten interes ekonomikoak sendotu zuten. Kapital asko inbertitu, sendotu kubaren independentziaren aldeko mugimendua. Marti buruzagi zuena. Gatazka armatua berriro hasi zen 1895an filipinetan eta kuban. Errendizio formala parisko bake hitzarmenaren bitartez itundu 1898an. Espainia estatu batuen esku utzi zituen purto rico , filipinak eta Guam. Kubaren independetzia aitortu zuten. Espainiak alemaniari saldu zizkion karolina, mariana eta palaos uharteak.5.2.mende amaierako krisiaEstatu batuek eragindako porrot militarra oso latza izan zen. Pesimismo garaia ekarri zuen horrek, krisia sotu kritika horiek eragin handia izan erregenerazioaren aldeko mugimenduaren eta 1898ko belaunaldiaren sorreran.a)erregenerazionismoakritika gogorrak egin zion errestaurazioaren sistemari eta sistema liberala eraberritzearen proposamena egin zen. Jauntxokeria, analfabetismoa, gutxiengoek zuzendutako gobernua eta lurjabe handien menpeko nekazaritza ustiategiak deuseztatuz. Costa izan zen joera horren aitzindaria.b)98ko belaunaldiaerregenerazionismoaren aldeko jarrera eta pesimismoa nagusitu ziren. Kutxu hori 98ko belaunaldiaren kideen literatur lanek. Tradizioan murgilduta eta iraganean errotuta. Espainia ilunaren kritika modernizazio eta eraberritze sozialaren, ekonomikoaren , kulturalaren eta politikoaren beharra zuen. 6.errestaurazioaren krisia (1.a)6.1.alfonsoXIII.aren erregealdia1875az gero, errestaurazio sistemaren mende egon zen espainia. 1902an krisia sortu zen, alfonso XIII.a errege zela.c)nazionalismoakalfonso XIII.aren erregealdian nazionalismo katalana eta euskalduna mugimendu garrantzitzua izan zen.// -Kataluniako mugimendua: nazionalista XIXmendean hasi kataluniako liga erregionalista sortu zen. Katalanismoak mankomunitatearen sorrera onartu zuen.// -Euskal nazionalismoa: 1903tik aurrera, sabino arana hil ondoren. EAJ sortu zen. Joera autonomistaren eta independentistaren eztabaida. Sindikatu bat sortu zen: euskal langile alkartasuna (ELA).// galegnismoa: 1918an Irmandades da Fala asanblada plazaratu.// -valentzianismoa 1904an hasi nabarmentzen “valencia nova” erakundeari esker.d) langile mugimenduakespainiako langileria arazo asko sindikatuetan elakrtzen hasi ziren industrietako langileak eta nakazariak egoerari aldaketa emateko.//-sozialismoak eta bere sindik., langileen batasun orokorrak (UGT) erro sendoak langule kualifikatuen eta hiriko langileen artean. 1910etik aurrera diputatu bat: pablo iglesias. Hego EH, bizkaiko langileen nahien ordezkaritza, sozialismoa bete 1914tik aurrera indalecio prieto. Sozialisten ekimen garrantzitzua 1890tik 1910era meatzaritzan egindako lanuzteak.//- talde anarkista bat langile elkartasuna egunkaria sortu 1901an, katalun. 1907an elkarte batek hartu zuen. 1909an bartzelonako aste tragikoko protagonista. Bartz. Anarkosindikalismoaren biltzarra 1910 eta 1911 urteetan. Langileen konfederazio nazionala (CNT) eratu zen. 1917ko greban parte eta afiliatu gehien bildu ziren.e)arazo militarramilitar asko arazo handia gobernuarentzat. Buruzagi askoz gehiago, soldata txikiagoak. Liskarrak zapaltzeko armada bidali. Langileen artean militarren kontrako joera zabaldu.6.2.canovasen sistemaren krisiaa) alderdi dinastiko konstituzionalak-alderdi konstituzionalean kontserbadore eta liberal txandakatu. Erregea esku hartze handiagoa. Ondorioz aurkako oposizio handiagoa. Nagusikeria elektoralak eta ezegonkortasun politikoa.//-ald. Kontserbadorearen buruzagia Canovasena hil ondoren, hauteskunde iruzurra eta jauntxokeria ezerezten saiatu ziren, baina inork ez zuen lagundu.//-ald. Liberala montero eta moreten gidaritzapean (sagasta hil ondoren). Moretek barrutien legea eman 1906an: militarren eskumen handiagoa. 1907an zatiketa egon zen. Erreforma programa zabalagoa bideratzen saiatu.//- konts. Eta liber. Lan esparruan egindako erreforma ez zen langile mugim. Mekanism. Konstituzionalean txertatzeko behar zen neurriko ahaleginik.b)txandakatze sistemaren kontrako oposizioa-errepublikarren zatiketa eta eraginkortas. gutxiagoa. //-oposizio intelektualaren ezaug. Nagusiak.//-kataluniar eta euskal nazionalismoek eta langile mugimen. Erregimenaren kontrako opozisioan ere.6.3.krisi sozialak eta politikoa (2.a) 1909koaEspainiaren arazo ekonomikoak, sozialak eta politikoak indar handia hartu. Erreg. Politikoaren iraunkortasuna arriskuan jarri.a)bartzelonako aste tragikoamarokoko koloniako gerraren kontrako protesta: maura espainiareren marokoko llurrak hartu nahi. Kataluniakok erreserbistek uko gerra joateari. //-elizaren kontrako fanatismo. Langile masek eta ezkerreko burgesek atxikimendu txikiagoa kristautasunari. Eliza eta koentuak erre.//-indarkeriazko gertaera sozial gogorrena bartz. Manifestazio ugari, azkenik, greba orokorrera deitu anark., sozialist., eta lerouxen erradikalek.//-bat bateko matxinada bortitzak kaleetan. Mauraren gobernu kontserbadorearen errepresioaren kontra armada bidali. Maura dimisioa aurkeztu(iritzi publikoa bere jokabidearen kontra). Matxinadaren gidari intelek. Ferrer guardia fusilatu zuten.b) 1917ko krisia (3.a)
europan lehen mundu guda. 3 protesta: paralmentarien matxinada, militarren protestak eta langileen auzia. 3talde eskatu: nazioko bizitza publikoa eraberritzea, parlamentarien biltzarra bartzelonan. Konstituzioaren erreforma bultzatzeko eta txandakatze sistema sustsitzeko. Ez zuten erreforma ezartzerik. Militarren eskakizunak: karguz igotzea, batzordeak sortu, gobernua desegin, estatu kopearen beldar zeuden eta. 1917an greba orokorra langileak deitua. Lan baldintzak aldarrikatzeko. CNT eta UGT herrialde osoan. Errusiar iraultza bueltatu borrokatzera. Batzorde militarra parlamentarien biltzarra erta nekaz . ez zuten parte hartu greban. Armadak gogor zapaldu zuten eta ondorioz sozialisten eta anarkosindikalisten arteko zatiketa areagotu.c) sistemaren suntsipen prozesua:sistema konstituzionala gainbehera etorri zen. –nahasmen soziala nabarmendu zen nagusiki. –industriako proletarioen kopurua izugarri handitu, presioa asko handitu zen. Ondorioz egoera jasanezina jarrera terrorista bartzelonan hasi. Enpresaburu burgesen kontra egindako indarkeriazko ekintzak zirela eta. – 1919az gera, krisi ekonomikoa gehitu zen ordurarteko arazoei. Datorren gobernuak errepresioa zorroztu zuen. Anarkistek hil. Espainiako Alberdi komunista sortu zen.d) marokoko hondamendia: annualaljecirazko itunaren eta 1912an frantziarekin marokoko iparraldearen gaineko babesletza.- eskubide hura ezin izan zuten espainiarrek menderatu 1927ra arte. Galerak diruan eta jendean eman ziren. – 1921ean annualgo espainiar militaren porrota ailegatu.