Errenazimentua eta Klasizismoa: Munduko aldaketak eta gizakiari buruzko ikuspegi berrian

ERRENAZIMENTUA ETA KLASIZISMOA

Eurasia lotzeko bidea “Zetaren bidea” deitzen da. (zeta produktuak ekartzen zutelako, Europa eta Asia komunikatu).

Alexandro Handiaren garaia, Augustoren garaia, Inperio mongola,... bidea irekita mantendu zuten. Baina handitze militarreko garaiak, bereiziki intolerantzia erlijioso edo ideologikoari lotutakoak, bide luze hori moztu dute.

Europak XII. mendean garapen aro bat ireki du: hiriak handitzen, erresumak finkatzen dira, merkataritza, artisautza, teknologia batzuk agertzen dira. Gainera iparralderago Ehun Urteko Gerra piztuko da.

Teknologia eta zientzia garatzen dira: 1202an zenbaki arabiarrak datoz Europara, gotikoa hasten da, pepera, bolbora, burdinola berriak, kimikaren eta fisikaren hastapenak. Fisikak, astronomiak eta matematikak ekarriko dute. Kopernikok lurra munduaren erditik kentzen duenean. Galileok ez du jada defendatzen teoria berria.

Elizaren Kontzilio italiarrek Platon eta Pitagorasen itzulpenak bultzatzen XV. Mendean, Aristoteles eta Erdi Aroko ikuspegia baztertuz.

Errenazimentuak kultura klasikoa berreskuratu nahi du, XIV. mendeko humanista italiarrek (Dante, Petrarca,Boccacio) aurreratuta zuten lan hori.

Antropozentrismoa eta humanismoa: ezagutzaren bidez errealitateaz jabetu ahal dena hausnarketa eta arrazoia dira irizpideak.

Idealaren bilaketa, baina ideala ez da Jainkoa izango, gizaki ereduak baino: kristau ideala, agintari ideala, emakume ideala…

Erreformaren krisi erlijiosoarekin dator Barrokoa: originaltasuna, desoreka, pesimismoaren isla izango da. Barrokoaren garaian, Frantziar klasizismoak baino ez dio eutsiko adierazpen mugatuari.

ETA KLASIZISMOA

Lehen humanista italiarren lanak (Dante, Petrarca, Boccacio) mundu latindarraren ezagupena jarri zuen europarren esku eta, latinaz gain, kultura eta literatura klasikoak.

Erreferente klasiko honek simetria, soiltasuna, argitasuna eta kanona (neurria) zeramatzan berarekin, hortik klasikoa, hau da, imitagarria izango dena.

Erlijioaz gain, antropozentrismoa ere badago: gizaki bakarra gauza guztiak menperatzera hel daiteela. Ideal errenazentistan pertsona bakarra, intelektuala, eta arte desberdinetan arituko da, adibidez: (Leonardo Da Vinci).

Literaturan gai nagusiak maitasuna, izadia, mitologia klasikoa eta giza portaera izango dira.

Ereduaren krisia:

XVI. mendearen erdian (Luterok bere 95 tesiak 1517an aurkeztu zituen) Erreforma protestantearen eta Kontraerreforma (Trentoko kontzilioa 1545. urtean hasi zen) arteko gatazka larritu egiten da. Guda ziklo bat abiarazten da. Europako herrialde gehienetan erlijio guda zibilak daude. Frantziako erlijio guda zibila amaitu eta gero, Frantzia ofizialki katolikoa bihurtzean, eta herrialde hau Europako potentzia nagusia bihurtzeko asmoen aurrean, Frantziaren nagusitasun asmoak mozteko, “30 urteko gerra” hasten da.

GENERO NAGUSIAK, IDAZLEAK, LANAK ETA EZAUGARRIAK

Erdi Aroaren amaiera. Humanistak dira aitzindari. Gaiak sakontasunez lantzeko ahalegina ere badago(tratua adb). Humanitateak lantzen dira berriro, eta filologia erabiltzen da iraganeko edukiak eta idazlanak berreskuratzeko.

Humanismoa  Italian sortzen da XIV. mendean, Trecento deitutakoa da.

Trecento(13)

Poeta: Dante Alighieri (1265-1321)

 -De vulgari eloquentia → TITULO

-Tratatua: herri hizkuntzaren erabileraren defentsa 

-amaitugabea eta 2 liburu: hizkuntzen 

-De Monarchia: → TITULO

-TRatatua: politikan eliza eta estatu arteko bereizketa

            -Otutuntza: → TITULO

-ideia filosofikoak

.-erdi aroko jakituria osoa 

Poeta: Petrarka (1302-1374)

 -Zizeronen testuen aurkitzailea izan zen 

-Rerum familiarum → 350 gutun (berpiztu)

-Rerum senilium → 120 gutun

-Epistolae metricae → hexametros egindako gutunak 

-Bueolicum carmen 

-Ene sekretua

Poeta:  Boccacio (1313-1375)

-autodidakta askotan (bere kontuan ikasten duena)

-bizitza amaieran (amaieran helduago)

-emakume ospetsuen bizitzak kontatzen ditu

-Divina Comedia (danterena) olerkiari buruzko iruzkin(kritika) bat da

Cuatrocento

Tercento eta gero, Italiatik irten gabe, Humanismoa loratu egiten da. XV. mendean. Quattrocento deitutakoa da. Humanisten latinaren aldeko joera hain handia izango da non burgesia kultua latinez arituko baita

Cinquencento

Azkenik, XVI. mendean. Humanismoa europearra egiten da, herri hizkuntzak erabiliz eta giza eredu berria sistematizatu egiten da, prosa filosofikoa eta didaktikoa loratuz

 KOntuan HArtzekoa:

Erdi Aroaren amaieratik Errenazimenduaren amaiera arte olerkigintza lirikan arituko da, maitasun gaiaren inguruan, hain zuzen. Hiru garai daude, trovalarien lirikaren garaia, Dolce stil novo eta Danterena garaia eta petrarca eta bere jarraitzaileak.

LIRIKA KORTESA

XII mendean Probentzan, gaurko Frantziaren hegoaldean, Oc Hizkuntzan, (gaurko frantsesa iparraldekoa da, Oil hizkuntza), lirika kortesa sortzen da. Olerkari nobleak(trovadoreak).

Genero ugari landu zituzten trobadoreek. Hona hemen batzuk:Canso(Maitasunezkoa), Serventes(satiriko eta kritikoa), Pastrolea(trobadore eta artzain emakumearen arteko topaketa), Planto(maite den norbaiten heriotzaren pena), Tenso(bi trobadore arteko lehia) eta Alba.

Ausias March (1397-1459)

-abesti moralak

-abesti espiritualak 

DOLCE STIL NUOVO OLERKIGINTZA

Olerkigintza leun, kontzeptual eta formalista da.Bereiziki intimista.

Freskobaldi: (1297-1348)

-errimak (izenburua)

Guido Cavalcanti (1255-1300)

-hermetikoa

-errimak: izenburua

-sonetoak eta baladak → olerki dramatikoa sentimenduz beterik

Guinizelli (1230-1276)

-Errimak

Dante Alighieri (1265-1321)

-Errimak

-Rime petrose 

-Bizi berria

-(La) Divina 

PETRARKAREN ABESTIAK

Francesco Petrarca (1304-1374)

-Triunfoak

  -biografia

  -giza ezaugarriak (bertuteak?sentimenduak) era sinboliko eta moralean 

-Kantutegia

-366 abesti

  -bizitza osoko olerkiak

  -genero desberdinak

  -Laura, pertsona erreala

Petrarkismoa Errenazimendutik aurrera:

Abesti bildumak sortzen dira, maitasun istorio oso bat kontatzen dutenak.Sentimenduaren adierazpena moderatua da. Naturaltasuna eta sinpletasuna nagusitzen dira. Gai nagusia maitasuna da, nahiz eta mitologia ere agertu.

Italian

   Piedro Bonbo (1470-1547)

        -Petrarkismoa finkatzen du.

        -Estrofak sonetoak eta estantziak dira

Torquato Tasso (1550-1595)

-Errimak 

                 -Errenazimendutik barroko bidean

        -Jerusalem aske

-20 kantuko epopeia kultua

Gaztelan

Juan Boscan

           -Humanismoaren lana itzultzen du gaztelaniara

           -Sonetoak eta abestiak lantzen ditu

           -Endekasilaboa sartzen du (11)

           -Hero eta Leandro (titulo)

     Garcilaso de la Vega 

           -Eglogak lantzen ditu

           -Musikaltasuna, aliterazioa, erritmoa erabiltzen du (hitzen soinua errepikatu)

           -Epitetoak erabiltzen ditu

           -endekasilaboaren aberastasuna ekartzen du

Portugalean

       Sa Miranda

             -Nemoroso → titulo

             -Mondegoren fabula → titulo

      Antonio Ferreira

            -Olerki lusitanoak (aberastasuna nabarmentzen da)

     Luis Camoes

            -Rimas

            -Aparte Os Lusiadas epoperia garaikidea

Frantzian

Maurie Sceve

            -Lyongo eskolako kidea da, platonikoa eta hermetikoa

 -Délie, bertute gorenekoobjetua

           -Mikrokosmoa

-epopeya didaktikoa

       Louise Labbeb

             -neoplatonismoa eta, Katuloren bidetik, maitasun fisikoa (sonetoak eta eresiak)

Frantziako petrarkismoa Pléiade (konstelazio bat)taldea bilakatuko da.

     Joachim Bellay

          -Oliba soneto bilduma idazten du (lan inportantea)

    Pierre Ronsard  (Frantziako autore garrantzitsuena) 

          -Odak eta Maitasunak (titulo)

                                 -petrarkismoa erakusten du

        -Maitasunen jarraipena:

                           -Sentsualtasuna nabarmentzen da

       -Himnoak:

       -Maitasun sonetoak

Ingalaterran:

        Thomas Wyatt (aktore)

                 -sonetoak

         Henry Howard 

                 -”Bertso zuria” asmatu(pentametro(5oin)bikoitiak izaten ziren tonikak)

                 -soneto ingelesa asmatu zuen

                 -rimarik ez

         Edmund Spenser (aktorea)

                 -Petrarkismoa berantiarra 

                 -Maitagarrien erregina

                -Epitalamioa (poeta batek emasteari ezkontza gauean egiten dion abestia)

                -Lau himno Maitasun eta Edertasunaren ohoretan

        Philip Sidney

                 -Astrophil eta Stella (titulo)

-Sonetoak italiarrak baino askeagoak dira