Erliebearen Modelatua

1 ERLIEBEAREN MODELATUA

Eragile geologiko exogenoek erliebeari forma batzuk ematen dizkiote. Ura, haizea, tenperatura-aldaketak, atmosferako zenbait gas eta izaki bizidunak dira.

URA

-lurruna: mineralekin konbina. Hidratazean bolumena handitu; lurruntzean, uzkurtu. HARRIAK HAUTSI

-ur likidoa: mineralak disolba+harriak deskonposa.

-izoztua: pitzaduretan. harriak hautsi. Gelifrakzioa gertatu.

HAIZEA

-harriak harrestatu. harriak higitu. ABRASIOA deritzo.

TENPERATURA-ALDAKETAK

harriak zatitu (dilatazioa eta uzkurtzea). Basamortuetan eta goi-mendiko eremuetan tenperatura-aldaketa oso handiak gertatu.

ATMOSFERAKO GASAK

mineralekin erreakziona eta osera kimikoa alda

IZAKI BIZIDUNAK

harriak hautsi MEKANIKOKI adb: landareen sustraiak. KIMIKOKI ERE: azidoei esker.

MODELATUEN FAKTOREAK (klima, landaredia, harri mota, …)

KLIMA

-glaziarrak= tenepratura hotza/elurra. IZOTZ EKINTZA.

-epelak= tenperatura leunak/euria. IBAI/UHAR EKINTZAK.

-basamortu eta subdesertikoak= aldaketa handiak tenperaturan. HAIZE EKITZAK.

-tropikalak eta ekuatorialak= tenperatura handiak/euria. ATMOSFERA GAS/IZAKI BIZIDUNEN EKINTZAK.

LANDAREDIA

lurrazala babest, sustraiek lurzoruari eutsi. Jariatze txikiak.

ERAGILE GEOLOGIKOEN EKINTZA

harrein arabera.

-BUZTINAK= harri iragazgaitzak. erliebe leunak sortu.

-GRANITOAK= harri gogorrak. pitzaduretatik ura sartu. BERROKAL paisaiak sortu.

HARRIEN ANTOLAKETA

eragile garrantzitsua. TOLESTURAK, FAILAK, HAUSTURAK.

ITSASOA EGOTEAK

kostaldeko erliebetan eragina. ura da modelatzailea.

GIZAKIOK EGOTEAK

urtegiak, harrobiak,.. horiek gure erliebea aldatu.

2 PROZESU GEOLOGIKO EXOGENOAK

METEORIZAZIOA

-fisikoa= harriak apurtu. gelifrakzioa, abrasioa, harrein zikloak,...

-kimikoa= harrien deskonposizioa.

DISOLBATZEA-> gatzak.

HIDRATAZIOA-> atmosferako ur-lurrunarekin.

MINERAL METALIKOEN OXIDAZIOA-> atmosferako oxigenoarekin.

MINERALEN KARBONATAZIOA-> karbono dioxidoarekin erreakziona.

AZIDOEN ERASO KIMIKOA-> izaki bizidunetatik.

HIGADURA

Harriak higitu, materialak harrestatuz. URAK + HAIZEAK gehienez.

GARRAIOA

higitutako materialak toki batetik bestera eramatea. forma aldatu. GARRAIO LUZEA= FORMA BIRIBILDUA/ GARRAIO MOTZA= ERTZAK.

SEDIMENTAZIOA

higitutako eta garraiatutako materialak metatzea. indarraren zati handia galtzen dutenean gertatu. materialak tamainaren arabera metatu. JALKITZE-ARROAK= SEDIMENTU PROZESU HANDIAGOA.

3 UHALDI-UREN MODELATUA. UHARRAK

UHALDI-URAK

= lurrazaletik ibilgurik gabe. jariatze-urak eratu.

FORMAK ------> ildoak= arrail txikiak. urak materialak harrestatzean.

karkabak= ildoak baino sakonagoak direnean. BADLAND

maitagarrien tximiniak= kono-itxura. harri gogor eta bigunak txandakatzen diren eremuetan.

UHARRAK

= ibilbide laburrak eta emari irregularrekoa.

urtze urak,euri astunek ura eramaten dituzte. ibilgua lehorra da.

malda handia-->uhar-urak azkar jaitzi

UHARREN EGITURA

-hartze-arroa:goien dagoen atala da. ur basatiak bideratzen dira han. uraren ibilbidea elikatu. higadura handia malda oso handia delako.

-isurbidea:tarteko atala eta uharraren ibilgu nagusia da. ura oso askar igaro materialak arrestatu. higadura oso handia.

-deiekzio-konoa:malda txikieneko hegalaren zatian dago. ura abiadura galdu. higadura txikia.

4 IBAIEN MODELATUA

IBAIAK=ibilbide luzeko eta emari erregularreko ur ibilguak.erliebeko tokirik garainetatik behekonetara ibili.

euri eta urtze urak jaso. urtaroaren arabera emaria aldatu.

ERLIEBEA GOIKO IBILGUAN

=Ibaiaren malda handiena. ura oso azkar. higadura eta garraioa prozesu nagusiak.

-V itxurako haranak: urak ibai-ohean higadura handia-->>eratzen dira. urak ibilgua zulatu.

-zintzurrak eta arroilak:berezkoak-->harriek eratzen dituzten eremuetan.ibilgu estu eta sakona zulatu. hormak ia bertikalak.

-ur-jauziak:urak maila handia topatu-->geratu. ur-jauziek lurzorua higatu-->ur-lasterrak sortu.

ERLIEBEA ERDIKO ETA BEHEKO IBILGUETAN

=ibaiaren malda leundu. ura abiadura eta higatzeko gaitasuna galdu. prozesu nagusiak-->garraioa eta sedimentazioa.

material ugari iritzi-->sedimentatzen hasi,gero eta handiagoa.

ERLIEBEAREN FORMAK ERDIKO ETA BEHEKO IBILGUETAN

-Azpil-itxurako ibarrak:higadura txikiagoa. sedimentazioa handiagoa. ibaiaren ibilgua zabaldu eta laundu-->ibar handiagoa eratu. emari handiko garaietan-->sedimentu asko ibararen hondoan jalkitzen dira-->uholde-lautadak eratu.

-Meandroak:uholde-lautadetan-->ibaiak kurba handiak. ibilguaren bi aldeak ezberdin higatu direlako sortu.

-Ibai-terrazak:lehen uholde-lautadak ziren. ibilguaren basterretan daude.hainbat altueretan.

-Deltak eta estuarioak:beheko ibilguaren berezko formak. malda oso txikia da. deltetan=ibaiak sedimentuek itsasoan aurrera egiten dute. estuarioetan=itsasoak higatzeko ahalmen handiagoa.

5 LURPEKO UREN MODELATUA

urak harri iragazkorretatik iragazita.

euri eremuetan iragazte handiagoa;lurruntze eremuetan iragazte txikiagoa.

AKUIFEROAK

=lurpeko uren metaketak

iragazte urak poro/austuretantatik ibiltzen direnean. ura geruza bat topa eta ezin dute aurrera jarraitu. ura pilatu eta harri poroak bete:MAILA FREATIKO.

maila freatikoa aldatu urtero. lehorretan:sakonagoa/euritsuetan: gainazaletik gertuago.

MODELATU KARSTIKOA

=kareharrisko eremuetan eragin kimiko edo mekaniko dutelako sortu.

kareharria uretan disolba ezina. pitzaduretatik iragazten da.

euri urak kareharrisko kaltzio karbonatoarekin erreakziona eta kaltzio bikarbonato bihurtu, hau disolbagarria delako.

apurka:kareharri masa disolba,pitzadurak/poroak handitu,paisak eratu.

FORMA EXOKASTIKOA=lurrazaleko harrietan

-lapiazak: ura harriaren gainetik

-hobiak: putzuak eta han ura iragazi

-dolinak: ura pilatzen denean eratu=hainbat dolina polje sakonuneak

FORMA ENDOKARSTIKOAK=harri masaren barruan eratu. galeriak,amildegiak,haitzuloak,etb..

6 GLAZIARREN MODELATUA

isotz masa handiak. gutxika eremu basuagoetara mugi.

GLAZIAR MOTAK

MENDIKOAK

-zirkua:atal garaiena. elurra izotz bihurtu.

-haran izoztua:mihiaren ibilgua.

-bukaerako atala:garaiera txikienekoa.izotza urtu.

KASKO POLARREKOAK

poloetan daude. izotz masa handiak:haien mihiak itsasoraino. gero izebergak bihurtu.

GLAZIARREN MODELATUA

mugimenduek abrasioa eragin eta harri zatiak harrastatu. izotza urtzen denean materialak morrentetan sedimentatu.

MORRENAK

-Hormen hondokoak:albokoak dira

-bi mihiren artean:erdikoak dira

-ondoan badaude:ondokoak dira

-aurrealdean:bukaerakoak

GLAZIARREN ERLIEBEA

izotza desagertzen deanean ikusten da

-zirkuetan,horn tontorrak gelditu. sakon uraz bete-->zirkulu-lauakedo iboiak sortu.

-izotz mihiek zeharkatu-->U-itxurako haranak handiak eratu. hormetako harriek ildoak eta urratuak ditu-->izotz-masak eragindakoak. harri horiei harri laiatu deritze.

-bakaerako atalean izotza urtu. till izeneko materialak pilatu.denborarekin-->tilita.

7 HAIZEAREN MODELATUA

Haizea energia zinetikoari esker=eragile geologiko garrantzitsua da-->materialak:modelatzen,higatzen garraiatzen eta sedimentatzen.

haizearen eragile geologikoa/eolikoa=hiru faktoreen araberakoa:

-lurraldean haizeak eramateko moduko material askeak dauden.

-haizearen abiadura nahikoa den-->materiala handia ian behar materialak mugitzeko.

-landare estaldurarik dagoen haizearen eragina murrizten edo ezertzen.

jarduera eolikoa=basamortuetan

*PROESU EOLIKOA

-eragindako meteorizazioari eta higadurari=haize-abrasio:haizearen partikulek harriekin talka egin eta higatu.

-haize garraioari-->deflazio esan. garraio selektiboa. haizeak partikula arinenak garraiatu bakarrik. nola? narraztuz/jauzi eginez/esekita

-materialen sedimentazioa=haizeak indarra galten duenean. modu selektiboan

HAIZE-HIGADURAREN FORMA

forma nagusiak:

-harri fugiformeak=onndo-itxura.

-albeoloak=hutsune txikiak.

-uharte-mendiak=harriek hobeto eutsi abrasioari.

-harri-eremuak:partikula arinen garraioaren/metaketa selektiboaren ondorioa.

HAIZEAREN SEDIMENTAZIOAREN FORMAK

sedimentazioak=ezaugarri bereiziko egiturak sortu

-Dunak: haizeak oztopo bat topatu-->ezin hondarra garaiatu-->hondarrak muinoak eratu.mugikorrak/finkoak izan. Berjan izena hartu-->ilardegi-itxura.

-Loess-metaketak:lohi eta buztin-partikula meheak pilatuta sortu-->metatzean=lur emankorrak sortu.

8 ITSASOAREN MODELATUA

Itsasoko urak-->etengabe itsasertza modelatu.=energia zinetikoari esker.

ITSAS MUGIMENDUAK

uraren mugimenduak-->olatual,korronteak eta itsasaldiak.

OLATUAK=itsasoaren gainazalean haizeak eragindago uhin-mugimenduak.

KORRONTEAK=haizeak eta gazitasun nahiz eta tenperastura aldaketek eragindako mugimenduak.

ITSASALDIAK=Goranzko eta beheranzko aldizkako mugimenduak dira.

ITSAS HIGADURAREN FORMA

formak nagusiak:

-Itsaslabarrak:Lurraren ebakidura bertikalak. itsasoak kostalde harritsu eta garaiak higatzen dituelako sortu.

-itsasoaren abrasioak arkuak,haitzuloak eta h

aitzak sortu ere.

-harkaitzak eta lurmuturrak:itsasoan sartzen diren lurraren zatiak dira.harri gogorrenak dituzten lekuetan sortu.

*ITSAS SEDIMENTAZIOAREN FORMAK

forma nagusiak:

-hondartzak:hartxintxar metaketak. kostalde baxu eta lauetan eratu.

-tonboloak:uharte txikiak.kostaldearekin lotuta-->hartxintxar-metaketen bidez.

-barrak eta geziak:korronteak egiten dituzten metaketa zuzenak dira.kostaldearekiko paraleloak=barrak.kostaldearekiko perpendikular=geziak

-albuferak eta padurak:hondarpe batek badia guztiz itxi=albufera. prozesu hori ibai baten bokalean=padura.