Erdi Aroko Arkitektura eta Altzarigintza: Gotikotik Erromanikora

Horma Gardenak

Horma gardenek funtzio murritza zuten, soilik itxiera funtzioa. Arku zorrotzak presioa hobeto banatzen zuen, eraikin altuagoak eta leiho handiagoak ahalbidetuz. Gurutze gangek egitura arinagoak eta sendoak sortu zituzten, nerbio eta plementuez osatuak (laukoitza, seikoitza, tertzelete ganga, izar ganga). Pilare baketoidunak, hainbat zutaberen fusioz sortuak, gangaren nerbioak eusteko funtzioa zuten (altuera eta egonkortasuna areagotuz). Arbotanteek hormen kanpoaldeko presioa jasan eta eusten zuten. Oinplanoen aniztasuna (gurutze latinduna, eliza gotiko konplexuak...) garatu zen. Ondorioz, barnealde bertikal eta arinak sortu ziren, lehio handiz jositako hormekin.

Argiaren Eztanda

Beirate handiek argi naturala barnean sartzea ahalbidetu zuten, eta horrek eraikinaren espazio sakratua eta haren elementu arkitektonikoak espiritualki indartzen zituen. Beirateen helburua, argiaren bitartez barnealdea kolorez betetzea zen, objektu liturgikoak materiarekin eta margolanen distirarekin fusionatuz. Barnealdea ez zen argitsua, polikromatikoa baizik (argiztapen bakarra, zerutiarra). Aurreko eta ondorengo mugimendu desberdinak zeuden: erromanikoan leiho txiki eta urriak, eta errenazimentuan kontzientzia arrazionalagoa. Gotiko arkitekturan, argia ez zen soilik barnealdea argitzeko erabiltzen; sakratua eta transzendentala bihurtzen zen, Jainkoaren argia bezala interpretatuz. Argiak jainkoaren presentzia islatzen zuen. Barnealdea mikrokosmos zerutiarra bezala ulertzen zen.

Jauregiaren Duintzea

XIII. mendetik aurrera, etxebizitza xumeak joera arkitektoniko zehatzik gabe eraikitzen jarraitu ziren. Gazteluek defentsa funtzioa galdu zuten (Ingalaterran ez). Gazteluetan defentsa elementuak ornamental bihurtu ziren: gezileihoak, almenak, lubanarroak... Gazteluen egoitza-funtzioa areagotu ahala, haien diseinua erosoago eta dotoreago bihurtu zen. Arkitektura defentsiboaren ezaugarriak dekorazio-elementu bihurtu ziren, nobleen boterea eta maila soziala erakusteko. Jauregiak nobleziaren bizileku eta estatus sinbolo gisa finkatu ziren.

Oraindik bizimodu ibiltaria zegoen, batez ere nobleziaren eta elizaren esferetan, baina egonkortasun, erosotasun eta ongizatearen kontzientzia handiagoa zen nagusi. Errege eta nobleek jauregi handiak eraiki zituzten hirietatik gertu, elizgizonek jauregiak zituzten egoitza nagusi bezala, eta burges dirudunek jauregiak eraikitzen hasi ziren hirietan. Batzuk barnetik kontserbatu dira. Espazio garrantzitsuena saloi edo areto nagusia zen. Erromanikoko egoitzetan garrantzi handiagoa zuen gotikoan baino, baina oraindik ere funtzio anitz betetzen zituen: justizia administratu, kontseilu edo batzarrak ospatu, harrerak, ospakizunak, zeremoniak... Jabearen aberastasun eta boterearen erakusle ziren. XV. mendetik aurrera saloiek garrantzia galdu zuten eta zeremoniak ospatzeko bakarrik erabili ziren, ganbara pribatuek hartu zutelarik protagonismoa.

Saloi edo Areto Nagusia: Ezaugarriak

Jauregiaren arabera, dimentsio ezberdinak zituzten, baina monumentaltasun izaera zuten. Egurrezko edo harrizko sabaiak zituzten, eta argitsuak ziren. Pareta zurituak, igeltsuz estaliak edo tenplera margotuak zeuden. Diafanoak izateko diseinatu ziren, eraikuntza elementu gabe (leihoen markoak soilik). Imitazio margotuak egiten zituzten, harlanduak irudikatuz. Ezkutu-zintzilikariak, enblemak, armak... erakusten zituzten.

Tximiniak garrantzi dekoratibo handia zuen. Jatorriz sukalde elementu bezala sortu zen, baina gero eta apaindura eta tamaina handiagoa hartu zuen, berotzera eta apaintzera mugatuz. Erdi Aroko barne dekorazioaren berebiziko elementu bilakatu zen. Asko eskultura eta arkitektura obra garrantzitsu bilakatu ziren.

Luxu handiena eta barne diseinuaren sofistikazio handiena ez zegoen saloi handian, ganbara pribatuetan baizik. Behe Erdi Aroan, intimitateak garrantzi handiagoa hartu zuen (luxu bat kontsideratzen zen). Altzariak eta baliozko ondasunak bertan zeuden.

Leihoaren Garrantzia

Kristala altzarigintzaren parte kontsideratzen zen: jabea ez zegoenean, kristala gorde egiten zen. Babes-funtzio handiagoa zuten: albateak (bakarrik beheko partea). Harrizko edo burdinezko langetetatik zintzilikatuak zeuden alanbreen bitartez. Batzuetan kolorezko beirateak zituzten. Egurrezko albate polikromatu eta perforatuak zeuden, dekorazioa eta aireztapena uztartuz (leiho erabilgarririk gabe).

Sabaiko Dekorazioa

Gangatuak edo lauak izan zitezkeen, eta dekorazioa ere bazuten: gangetan, nerbadurak eta modiloiak; sabai lauetan habeak eta listoiak; motibo pertsonalak; ezkutuak eta enblemak; armak; polikromia kolore lauekin. Defentsa funtziorik gabeko eraikinetan, sabai lauen erabilera orokortu zen, molduradun modiloiekin sostengatutako habeekin.

Zoruko Dekorazioa

Ohikoena azulejua zen, elementu dekoratibo indartsua; teknika, dekoratutako eta beiraztatutako enkaustika-toska; luxuzko izaera; horia, beltza, marroia eta berdea; kolore bakarra edo xake formatua. Alfonbraren erabilera gutxi zegoen, ohikoena espartzu estera zen.

Hormen Dekorazioa

Konponbide erosoena berotasuna ematea zen, batez ere hormetako beheko zatietan. Batzuetan margotuak zeuden, pinua edo izeia erabiliz (helburu horrekin inportatuak). Margolanak ere ohikoak ziren, erabilera jarraituko etxebizitzetan (jauregiak), gutxiago gazteluetan. Gai sekularrak, kondairak, gertaera politikoak, biblia, borrokak... agertzen ziren. Iturriak literaturan oinarritzen ziren. Margolari batzuk: Pedro margolaria, Odo urregilea. XIV. mendetik aurrera Europan orokortu ziren. Italian loraldia izan zuten, aristokrazia boteretsu eta egonkor berri baten eskutik. Adibidez, Davanzati jauregia, XIII. mendekoa. Italiako eragina iparralderagoko herrietara zabaldu zen. Adibidez, Aita Santuen jauregia, Avignonen, XIV. mendekoa. Tapizak baliabide egonkorra, eramangarria, gordegarria, apaingarria eta erabilgarria ziren. Hasieran saloi handien oholtzan edo eremu nagusian zeuden. XIV. mendetik aurrera, ganbara pribatuetan kokatu ziren. Teknika garestia eta luxuzkoa zen. Opari objektu gisa erabiliak, errege eta nobleek beraiekin eramaten zituzten bisita eta bidaietan. Gaiak pinturaren antzekoak ziren: ehiza, gerrak, falkoneria, eszena erlijioso eta alegorikoak...

Testuinguru Erromanikoa

Erdi Aroa Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorketaren ondoren hasi eta Aro Modernoaren hasierara arte luzatzen den garaia da. Arte eta arkitektura estilo garrantzitsuak garatu ziren. Erromanikoa, arte eta arkitektura estiloa izan zen, X. mendetik XIII. mendeko lehen laurdenera arte Europa mendebaldean garatu zena. Bere nazioarteko izaera hainbat faktorek sustatu zuten. Kristautasuna Europa mendebaldeko batasun kultural eta izpiritualaren ardatza izan zen. Arkitektura erromanikoa fedea eta elizaren boterea adierazteko erabili zen. Feudalismoa gizarte estamentala zen, noblezia, kleroa, nekazariak, artisauak eta merkatariek osatua. Faktore hauei esker, erromaniko estiloa Europa osoan zehar hedatu zen. Monasterioek, Cluny eta Zister ordenek artea eta arkitektura sustatu zituzten, estiloa garatuz. Elizaren diziplina nagusia agintea indartzea zen, erreforma gregoriarren bidez. Erromesaldiak (Donejakue bidea) eta gurutzadak, kultur eta arte trukeari esker, erromaniko estiloa Europa osora zabaltzea lortu zuten. Elizak, katedralak eta gazteluak boterearen iraunkortasunaren adierazle ziren, egitura sendo eta monumental bidez.

Altzarigintza trinkoa eta funtzionala zen, haritza, gaztainondoa edo pinua erabiliz. Mihiztadurak eta iltzeak egitura sendotzeko erabiltzen ziren. Dekorazioan motibo geometrikoak eta figuratiboak ziren nagusi, zizelkatuz, margotuz edo inkrustatuz. Estiloa, kasu honetan, anitza eta sendoa zen, elizen eta feudalismoaren boterea islatuz. Dekorazioaren akatsak eta irregulartasunak ezkutatzea zen helburu nagusia, motibo eta teknika ezberdinen bidez.

Ondorioz, balio artistiko eta funtzional handiko altzariak sortu ziren, Erdi Aroko arotzen lana islatuz. Apaindura zainduak, egitura sendoak eta funtzio praktikoaz haratago, elementu apaingarri gisa balio zuten, ospea emanez. Diseinuek Erdi Aroko erlijio-altzarien erabilgarritasunaren, sinbolismoaren eta edertasunaren arteko integrazio perfektua erakusten dute.

Adibideak

• Rodako (Huesca) katedraleko faldistorioa, XI. mendekoa: altzari liturgikoa, funtzio zeremoniala, aldarearen aurrean, motibo linealak, hatzaparrak, langetak, motibo begetalak eta geometrikoak, deabrua hainbat aldiz irudikatuta, moldurak ildoak eta dentikulatuak.
• Koru aulkiteria (Gradefeseko konbentuko (Leon) koru aulkiteria), XIII. mendekoa: apaizak esertzeko, aurrerago erdiko nabearen erdiko puntura mugitu zen, tradizio islamiarreko estetika, ekialdean tradizio dekoratibo gehiago, askotan intxaurrondoekin egina.
• Astorgako arka (Carrizoko monasterioa), XII-XIII. mendekoa: tipologia ohikoena altzarigintza erromanikoan; etxe, jauregi eta elizetan; batzuetan bigarren mailako funtzioak: euskarri, eserleku... Oihalez edo larruz estaliak. Gehien ekoiztutako altzariak, etxe guztietan erabiliak, baita etxe normaletan ere dekorazio gutxirekin, gauzak edo dokumentuak gordetzeko, garrantzitsua isolatzeko, zizelkatuak, polikromatutakoak, erdi puntuko arkuak, motibo begetalak, arkuetan apostuluak eta arku bikoitzean kristo Maiestas Domini, burdin forjatuzko errefortzu eta iltzeak dekorazio puntua emanez.