Crenzas, Sociedade e Poder na Antiga Roma: Relixión, Exército e Vida Cotiá

1. A Relixión Romana

Existían principalmente tres tipos de culto:

• Culto popular: Relacionado cos labores agrarios, dirixido á deusa Ceres (protectora dos cereais e as colleitas) e aos lares compitales (protectores das encrucilladas).
• Culto familiar: Cada familia veneraba diferentes deuses protectores do fogar. Por exemplo:
  • Os lares: Protexían o fogar e a fortuna familiar.
  • Os penates: Procuraban o sustento e a despensa. (Tanto lares como penates adoitaban portar unha cornucopia, símbolo da abundancia).
  • O genius: Representado a miúdo por unha serpe, era como un espírito protector persoal, especialmente do cabeza de familia.
  • Os manes: Espíritos dos antepasados familiares, que se convertían en semidivindades protectoras. Ás veces representados por figuriñas de bronce ou ferro.
  • Vesta: Deusa do fogar, protexía a estirpe e a continuidade familiar. O lume sagrado do fogar debía permanecer sempre aceso na súa honra.

  O culto familiar era exercido polo pater familias, que actuaba como sacerdote, mentres o resto da familia participaba nos rituais. Queimábanse plantas aromáticas como acto de purificación.

• Culto público: Dirixido polos sacerdotes en nome do Estado, centrábase en dous rituais básicos:
  • Pregaria: Peticións formais aos deuses para obter o seu favor.
  • Sacrificio: Ofrenda aos deuses, que a miúdo implicaba matar un animal nun altar (ara).

  No Imperio, os cultos ampliáronse coa incorporación de deidades e rituais orientais (por exemplo, de Exipto, Persia). Nas clases baixas, gañou forza un novo culto, o cristianismo, que inicialmente foi perseguido pero que, co emperador Constantino e o Edicto de Milán (313 d.C.), obtivo liberdade de culto, chegando a ser a relixión oficial con Teodosio.

Tipos de Sacerdotes

• Pontifex (Pontífice): Oficiaba o culto público, interpretaba a lei divina e xestionaba o calendario e outros asuntos relixiosos. O Pontifex Maximus era a máxima autoridade relixiosa.
• Augur: Interpretaba a vontade divina a través da observación do voo das aves (auspicia), dos fenómenos celestes ou do apetito das galiñas sagradas. Distinguían entre bo augurio (por exemplo, pombas) e mal augurio (por exemplo, aves carroñeiras).
• Haruspex: Examinaba as vísceras (especialmente o fígado) dos animais sacrificados para adiviñar a vontade dos deuses.
• Vestais: Sacerdotisas virxes, procedentes de familias patricias, dedicadas a coidar o lume sagrado no templo de Vesta en Roma. Eran elixidas polo Pontifex Maximus e gozaban de grandes privilexios e respecto.

Lugares de Culto

• Culto familiar: Realizábase na casa, principalmente no atrium, xunto a un pequeno altar ou capela chamado lararium.
• Culto popular: Podía ter lugar en fontes, bosques sagrados (lucus) ou encrucilladas.
• Culto público: Celebrábase en capelas e templos pequenos (aedicula) ou en grandes templos. Os sacrificios adoitaban realizarse fóra do templo, nun altar (ara) situado diante. O acceso ao interior do templo estaba normalmente reservado aos sacerdotes.

2. O Culto á Morte

Os rituais funerarios variaban significativamente segundo a clase social:

• Escravos: Adoitaban ser enterrados en fosas comúns, sen ningún tipo de recoñecemento ou cerimonia.
• Cidadáns romanos: Practicábanse principalmente dous tipos de rituais:
  • Incineración: Foi a práctica dominante ata aproximadamente o século II d.C. O cadáver colocábase nunha pira funeraria de madeira e prendíaselle lume. As cinzas recollíanse nunha vasilla ou urna funeraria, que podía levar unha inscrición co nome do defunto. As urnas depositábanse en nichos dentro de tumbas familiares ou en estruturas comunitarias chamadas columbarium (pombal), situadas xeralmente nas necrópoles ás aforas da cidade.
  • Inhumación: Enterramento do corpo na terra, que se foi facendo máis común a partir do século II d.C. Podía realizarse en tumbas individuais, panteóns familiares ou en catacumbas (galerías subterráneas con nichos chamados loculi). O cadáver adoitaba envolverse nunha saba e enterrarse sen cadaleito.

Se o defunto era unha persoa nobre ou ilustre, celebrábase unha cerimonia solemne (funus):

• O cortexo fúnebre (pompa funebris) incluía familiares, amigos e, no caso de familias nobres, persoas que portaban máscaras de cera (imagines maiorum) representando os antepasados ilustres.
• Participaban músicos tocando trompas e cornos, portadores de fachos e choronas profesionais (praeficae).
• Cantábanse eloxios fúnebres ou lamentos chamados neniae (que influíron nas posteriores elexías literarias).
• Realizábase a conclamatio: chamábase ao defunto polo seu nome varias veces para asegurarse de que realmente estaba morto.
• Dábase un último bico ao defunto antes da incineración ou inhumación.
• As persoas moi poderosas e as súas familias eran enterradas en grandes tumbas monumentais chamadas mausoleos (o de Augusto ou o de Adriano –actual Castelo de Sant'Angelo– son exemplos famosos).
• As tumbas adoitaban marcarse cunha lápida ou estela funeraria con datos do defunto, ou mesmo cun monumento funerario máis elaborado.
• Os mausoleos e necrópoles situábanse nas vías de entrada ás cidades, para que os viaxeiros lembrasen e honrasen os mortos.
• Depositábanse ofrendas de flores, viño e comida na tumba.
• Despois do funeral, celebrábase un banquete fúnebre (silicernium). Existían tamén festivais anuais en honor aos mortos (Parentalia, Feralia).
• Era costume colocar unha moeda na boca ou sobre os ollos do defunto para pagar a Caronte, o barqueiro que, segundo a mitoloxía, cruzaba as almas a través da lagoa Estixia cara ao inframundo.

3. Divindades Romanas

Os deuses romanos, aínda que nun principio eran concibidos como forzas ou espíritos abstractos (numina), adoptaron co tempo formas e mitoloxías moi similares ás dos deuses gregos, dando lugar ao que coñecemos como Panteón grecorromano. Rendíaselles culto a cambio da súa protección e favor, baixo o principio de do ut des ("dou para que deas").

Os deuses principais incluían:

• Xúpiter (equivalente ao Zeus grego): Rei dos deuses, deus do ceo, da luz e do trono. Represéntase con barba, aspecto maxestoso e portando un raio.
• Xuno (Hera): Esposa e irmá de Xúpiter. Deusa do matrimonio, da familia, protectora das mulleres e raíña dos deuses.
• Minerva (Atenea): Filla de Xúpiter. Deusa da sabedoría, da estratexia militar, das artes e dos oficios. Represéntase a miúdo con casco, escudo e lanza.

Estes tres deuses formaban a Tríada Capitolina, que tiña un templo principal no Capitolio de Roma.

Outros deuses importantes organizábanse en torno a diferentes ámbitos:

• Forzas da natureza:
  • Neptuno (Poseidón): Deus do mar, dos terremotos e dos cabalos. Represéntase con tridente.
  • Ceres (Deméter): Deusa da agricultura, das colleitas e da fertilidade da terra.
  • Vulcano (Hefesto): Deus do lume, dos volcáns e da forxa. Fabricaba as armas dos deuses.
  • Vesta (Hestia): Deusa do fogar e do lume sagrado.
  • Febo Apolo (Apolo): Deus do sol, da música, da poesía, da profecía e das artes.
  • Diana (Artemisa): Deusa da caza, da lúa e da natureza salvaxe. Represéntase con arco e frechas.
• Aspectos humanos e sociais:
  • Marte (Ares): Deus da guerra (máis respectado e menos impulsivo que o seu equivalente grego).
  • Venus (Afrodita): Deusa da beleza, do amor, da fertilidade e da paixón.
  • Mercurio (Hermes): Mensaxeiro dos deuses, deus do comercio, dos viaxeiros, dos ladróns e da elocuencia. Represéntase con casco e sandalias aladas e o caduceo.
  • Plutón (Hades): Deus do inframundo e dos mortos.

4. O Exército Romano

Organización Histórica

• Monarquía: O exército inicial formábase por cidadáns voluntarios, organizados segundo a súa riqueza:
  • Cabalaría (equites): Os máis ricos, que podían custear un cabalo.
  • Infantería pesada: Cidadáns con rendas suficientes para armamento completo.
  • Infantería lixeira (velites): Os menos ricos, con armamento lixeiro, combatían na vangarda.

  Este exército non era permanente nin profesional.

• República: Herdouse o sistema anterior, pero introducíronse modificacións clave:
  • Reformas de Camilo (século IV a.C.): Reorganización baseada na idade e experiencia, non só na riqueza. Introduciuse un soldo (stipendium).
  • Organización en lexións: A lexión converteuse na unidade básica. Inicialmente dividíase en manípulos (30 por lexión), e cada manípulo en dúas centurias (uns 80-100 homes cada unha). Unha lexión tiña entre 4.200 e 6.000 homes. A infantaría pesada organizábase en tres liñas: hastati (máis novos, primeira liña), principes (mediana idade, segunda liña) e triarii (veteranos, terceira liña).
  • Reformas de Mario (finais do século II a.C.): Profesionalización do exército. Permitíase o alistamento de cidadáns sen propiedades (capite censi). O servizo militar converteuse nunha carreira (20-25 anos), con soldo regular e unha pensión ao licenciarse (terras ou diñeiro). A cohorte (formada por 3 manípulos ou 6 centurias, uns 480 homes) substituíu o manípulo como unidade táctica principal. Unha lexión pasou a ter 10 cohortes.
• Época Imperial: Mantívose o exército profesional baseado en cohortes e lexións. Aumentou o recrutamento de habitantes das provincias (que obtiñan a cidadanía ao licenciarse) e, en etapas tardías (Baixo Imperio), a dependencia de tropas auxiliares e continxentes bárbaros ('federados' ou 'mercenarios').

Corpos Especiais e Mando

• Corpos especializados (Imperio):
  • Cohortes praetorianae (Garda Pretoriana): Garda persoal do emperador, con gran influencia política.
  • Cohortes urbanae: Forza policial para manter a orde en Roma.
  • Cohortes vigilum: Bombeiros e policía nocturna, a miúdo recrutados entre libertos.
• Recrutamento e Formación: O recrutamento facíase segundo as necesidades. Os recrutas pasaban por un adestramento moi rigoroso.
• Mando:
  • República: O mando supremo correspondía aos cónsules.
  • Imperio: O mando supremo era do emperador (imperator).
  • Lexión: Mandada por un legado (legatus legionis), de rango senatorial, axudado por seis tribunos militares (tribuni militum).
  • Cohorte: Mandada normalmente polo tribuno de maior rango ou un prefecto.
  • Centuria: Mandada por un centurión, un oficial experimentado xurdido da tropa.
  • Cabalaría (ala): Mandada por un prefecto (praefectus alae). Unha subunidade (turma) era mandada por un decurión.
• Soldados (milites): Os soldados de infantaría pesada eran os lexionarios. As tropas auxiliares incluían arqueiros (sagitarii), fondeiros (funditores) e cabalaría (equites).
• Outros roles: Portaestandarte (signifer, aquilifer se levaba a aguia), músicos (tubicen, cornicen para transmitir ordes).

Vestimenta e Equipamento

O equipamento estándar do lexionario (variou co tempo) incluía:

• Túnica de la (xeralmente vermella).
• Coiraza (lorica): Podía ser de segmentos (segmentata), de malla (hamata) ou de escamas (squamata).
• Casco (galea ou cassis).
• Escudo rectangular ou ovalado (scutum).
• Dúas xavelinas pesadas (pilum).
• Espada curta de dobre fío (gladius).
• Puñal (pugio).
• Sandalias de coiro reforzadas con cravos (caligae).
• Cinto (cingulum militare).
• Pano para o pescozo (focale).
• Mochila (sarcina) con ferramentas, racións, e outros efectos persoais, que podía pesar ata 40 kg.

Máquinas de Asedio

Para atacar fortificacións, usaban diversas máquinas de guerra:

• Ballista: Especie de gran ballesta que lanzaba grandes frechas, dardos ou pedras.
• Catapulta / Onager: Máquina de torsión que lanzaba grandes pedras.
• Ariete (aries): Tronco pesado, a miúdo con punta metálica en forma de cabeza de carneiro, usado para derrubar portas e muros.
• Torre de asalto: Estrutura móbil de madeira, máis alta que as murallas inimigas, para protexer aos soldados mentres se achegaban e asaltaban os muros.

5. O Imperio Romano

Foi unha longa etapa política que abrangueu aproximadamente dende o século I a.C. ata o século V d.C. (en Occidente). A figura central era o emperador (imperator, princeps, dominus segundo a época). Durante este período, Roma chegou a dominar todos os territorios arredor do mar Mediterráneo (Mare Nostrum) e extensas rexións de Europa, África e Asia.

O Alto Imperio ou Principado (século I a.C. - século III d.C.)

Iniciado por Augusto tras as guerras civís que puxeron fin á República. Augusto e os seus sucesores mantiveron as institucións republicanas (Senado, maxistraturas), pero concentraron o poder na figura do emperador (princeps, "primeiro cidadán").

• Dinastías: Sucedéronse varias dinastías: Xulio-Claudia, Flavia, Antonina e Severa.
• Administración: O Imperio dividíase en provincias:
  • Provincias senatoriais: Consideradas pacificadas, administradas polo Senado a través dun procónsul.
  • Provincias imperiais: Fronteirizas ou con presenza militar, administradas directamente polo emperador a través dun legado (legatus Augusti pro praetore).
• Poderes do Emperador: Acumulaba poderes como a tribunicia potestas (inviolabilidade, dereito de veto), o imperium proconsulare maius (mando militar e provincial supremo) e o título de Pontifex Maximus (máxima autoridade relixiosa).
• Funcionarios Imperiais: O emperador apoiábase nunha crecente burocracia, con funcionarios clave como:
  • Praefectus Praetorio: Comandante da Garda Pretoriana.
  • Praefectus Annonae: Responsable do abastecemento de gran a Roma.
  • Praefectus Urbi: Gobernador da cidade de Roma.
• O Senado: Perdeu poder político real, aínda que conservou prestixio e algunhas funcións.
• Economía e Sociedade: Período de relativa paz e prosperidade (Pax Romana) nos séculos I e II, pero tamén con crises periódicas, presión fiscal e desvalorización da moeda.

Tácticas e Formacións do Exército

A infantaría lexionaria utilizaba formacións flexibles e eficaces:

• Testudo (tartaruga): Formación defensiva moi compacta, cos escudos cubrindo a fronte, os flancos e por riba, para protexerse de proxectís.
• Cuneus (cuña): Formación ofensiva en forma de V para penetrar nas liñas inimigas.
• Formación anticabalaría: Os lexionarios fincaban os seus pila no chan para deter cargas de cabalaría.
• Orbis (círculo): Formación defensiva circular adoptada cando a unidade estaba rodeada.

As tácticas de asedio incluían o asalto directo (oppugnatio) ou o sitio prolongado (obsidio).

A Mariña Romana

Aínda que Roma foi inicialmente unha potencia terrestre, desenvolveu unha poderosa mariña (classis) a partir das Guerras Púnicas.

• Naves de guerra (naves longae): Impulsadas por remeiros (non necesariamente escravos ou prisioneiros) e velas. Clasificábanse polo número de filas de remeiros (birreme, trirreme, quinquerreme).
• Tácticas: Embestida co esporón (rostrum) ou abordaxe. Nas primeiras guerras usouse o corvus (ponte de abordaxe con gancho).
• Naves comerciais (naves onerariae): Máis anchas e lentas, deseñadas para a carga.

Insignias e Estandartes

Cada unidade militar tiña os seus propios estandartes, que eran obxecto de gran veneración:

• Aquila (aguia): O estandarte máis importante da lexión, feito de prata ou ouro. A súa perda era a maior deshonra.
• Signum: Estandarte de cada centuria, consistente nun mastro con varios discos metálicos (phalerae) e outros símbolos, coroado a miúdo por unha man aberta.
• Vexillum: Estandarte de tea (xeralmente cadrado e vermello), usado por destacamentos especiais (vexillationes) e unidades de cabalaría.

O Campamento Militar (Castra)

Os campamentos romanos eran obras mestras de enxeñería militar, construídos seguindo un plano estandarizado:

• Tipos: Campamentos de marcha (provisionales, construídos cada noite), hiberna (para pasar o inverno), castra stativa (permanentes, a miúdo orixe de cidades).
• Estrutura: Forma rectangular, rodeados por un foso (fossa) e unha muralla (vallum) de terra e estacas (ou pedra nos permanentes). Catro portas.
• Vías internas: Dúas vías principais cruzábanse no centro: Via Principalis e Via Praetoria / Via Decumana. Podía haber unha Via Quintana.
• Edificios principais: Praetorium (cuartel xeneral), barracóns dos soldados, almacéns (horrea), hospital (valetudinarium), talleres, letrinas, altares (arae).

Arte e Arquitectura Imperial (Exemplos Notables)

• Columna de Traxano: Relevo helicoidal que narra as guerras dacias.
• Mercado de Traxano: Complexo comercial e administrativo.
• Mausoleo de Adriano: Tumba monumental (hoxe Castelo de Sant'Angelo).
• Columna de Marco Aurelio: Narra as guerras marcomanas.
• Panteón de Agripa: Templo dedicado a todos os deuses, famoso pola súa inmensa cúpula con óculo central.
• Termas de Caracalla: Grandes baños públicos.

Literatura da Época Augustea e Posterior

• Ovidio: Ars Amandi (A arte de amar), Metamorfoses.
• Virxilio: Eneida (epopea nacional romana), Bucólicas, Xeórxicas.
• Horacio: Odas, Sátiras, Epístolas. Popularizou tópicos como o carpe diem ("aproveita o día").
• Tito Livio: Historiador, autor de Ab Urbe Condita Libri (Historia de Roma desde a súa fundación).

O Baixo Imperio ou Dominado (séculos III-V d.C.)

Etapa marcada pola crise do século III (anarquía militar, presión bárbara, crise económica) e as reformas posteriores para tentar estabilizar o Imperio. O emperador adopta un carácter máis autocrático e divinizado (dominus et deus, "señor e deus").

• Diocleciano (finais s. III - inicios s. IV):
  • Instaurou a Tetrarquía: goberno de catro emperadores (2 Augustos e 2 Césares) para administrar mellor o vasto territorio e asegurar a sucesión.
  • Dividiu o Imperio en dióceses (agrupacións de provincias) para mellorar a administración.
  • Reforzou o exército e a burocracia.
• Constantino I o Grande (inicios s. IV):
  • Reunificou o Imperio baixo o seu mando tras derrotar aos seus rivais.
  • Promulgou o Edicto de Milán (313), concedendo liberdade de culto ao cristianismo.
  • Convocou o Concilio de Nicea (325) para unificar a doutrina cristiá.
  • Trasladou a capital a Bizancio, refundándoa como Constantinopla (Nova Roma).
• Teodosio I (finais s. IV):
  • Proclamou o cristianismo como relixión oficial do Imperio (Edicto de Tesalónica, 380).
  • Á súa morte (395), dividiu definitivamente o Imperio entre os seus fillos: Imperio Romano de Occidente (para Honorio) e Imperio Romano de Oriente (para Arcadio).

A Caída do Imperio Romano de Occidente

• División Definitiva (395): A división acentuou as diferenzas e dificultades de cada parte.
• Presión Bárbara: O Imperio de Occidente sufriu a presión constante e as invasións de pobos xermánicos (godos, vándalos, francos, etc.) e hunos.
• Saqueo de Roma (410): Os visigodos de Alarico saquearon a cidade de Roma.
• Deposición de Rómulo Augústulo (476): Odoacro, xefe dos hérulos, depuxo ao último emperador de Occidente. Esta data marca tradicionalmente o fin da Antigüidade e o inicio da Idade Media en Occidente.
• Imperio Bizantino: O Imperio Romano de Oriente (Imperio Bizantino) sobreviviu case mil anos máis, ata a caída de Constantinopla ante os turcos otománs en 1453. Coñeceu períodos de esplendor, como o de Xustiniano I (século VI), construtor de Santa Sofía.

Causas da Caída do Imperio Romano de Occidente

Foi un proceso complexo con múltiples factores interrelacionados:

• Razóns externas:
  • Invasións e presión migratoria dos pobos bárbaros.
• Razóns internas (descomposición do sistema):
  • Políticas: Extensión excesiva e difícil de gobernar, inestabilidade crónica (guerras civís, asasinatos de emperadores), corrupción administrativa, división do Imperio.
  • Militares: Dificultade de recrutamento, dependencia de mercenarios e tropas bárbaras de lealdade variable, indisciplina, custo enorme do exército.
  • Sociais: Diminución da poboación (guerras, epidemias), crecente desigualdade, crise das cidades, revoltas sociais (bagaudae), perda de cohesión e dos valores cívicos tradicionais.
  • Económicas: Crise agrícola, inflación, desvalorización da moeda, impostos excesivos, interrupción do comercio, despoboamento rural, abandono de terras.
  • Ideolóxicas/Culturais: Auxe do cristianismo con valores diferentes aos do paganismo estatal (aínda que tamén foi un factor de cohesión), crise dos valores tradicionais, perda de confianza no Imperio.

6. O LUDUS (Lecer e Espectáculos)

Os espectáculos públicos (ludi) eran unha parte fundamental da vida romana, financiados polo Estado ou por particulares ricos para gañar popularidade.

Ludi Circenses (Xogos do Circo e Anfiteatro)

• O Circo (Circus):
  • Recinto alongado para carreiras de carros (principalmente cuadrigas).
  • Estrutura: Pista de area (arena), barreira central (spina) decorada, bancadas (cavea), cocheiras (carceres), tribuna presidencial (pulvinar).
  • Os aurigas pertencían a faccións (cores: vermello, branco, azul, verde) e eran ídolos populares.
• O Anfiteatro (Amphitheatrum):
  • Edificio ovalado ou circular (o máis famoso, o Coliseo de Roma).
  • Estrutura: Arena central, soto (hypogeum) con celas e montacargas, cavea para o público (dividida por clases sociais), posible toldo (velarium).
  • Espectáculos principais:
    • Munera ou Ludi Gladiatorii: Combates de gladiadores. Estes eran loitadores adestrados (a miúdo escravos ou prisioneiros) en escolas (ludus). Había distintos tipos segundo o armamento (samnita, tracio, mirmilón, reciario, secutor, etc.). O combate non sempre era a morte; o público e o editor decidían a sorte do vencido (o xesto do polgar é controvertido). O saúdo tradicional era "Ave, Caesar, morituri te salutant".
    • Venationes: Cazas de animais exóticos e feroces, realizadas por venatores ou bestiarii.
    • Damnatio ad bestias: Execucións públicas de condenados expostos ás feras.
    • Naumachiae: Recreacións de batallas navais en recintos inundados.

Ludi Scaenici (Espectáculos Teatrais)

• Celebrábanse no Teatro (Theatrum):
  • Edificio semicircular con excelente acústica.
  • Estrutura: Bancadas (cavea), espazo semicircular central (orchestra), escenario elevado (scaena) cun muro decorado ao fondo (frons scaenae).
  • O público sentábase por clases sociais.
• Representacións:
  • Organizadas polos maxistrados (edís), que contrataban compañías dirixidas por un dominus gregis.
  • Os actores (histriones) eran maioritariamente escravos ou libertos, e a profesión non tiña gran prestixio.
  • Usaban traxes, máscaras (que definían o personaxe e amplificaban a voz) e, na traxedia, coturnos (calzado alto).
• Xéneros Teatrais (Fabulae):
  • Traxedia (Fabula Cothurnata ou Praetexta): Temas elevados (mitoloxía, historia), personaxes nobres, conflitos humanos profundos, final xeralmente desgraciado. Buscaba a catarse no espectador.
  • Comedia (Fabula Palliata ou Togata): Temas cotiáns, enredos, personaxes tipo (o vello avaro, o mozo namorado, o escravo astuto), humor, final feliz. Moitas eran adaptacións de obras gregas (palliata).
  • Mimo: Xénero máis realista e popular, sen máscaras, con temas cotiáns e humor groseiro. Permitía a participación de actrices.
  • Pantomima: Representación baseada na danza e o xesto, cun único actor (pantomimus) interpretando varios papeis acompañado de música.