Bigarren errepublika eta gerra zibila euskal herrian

ERREPUBLIKA EUSKADIN

Euskal Herria 1931n ez zen identifikatzen Errepublikarekin. Jende askok, Foruen kontrako eta zentralismoaren aldeko jarrera gogorrenekin lotuz eta sektore antiklerikalak. Euskal Herriko alderdi indartsuenak karlistak eta abertzaleak ziren, Euzko Alderdi Jeltzalea aurreko urtean, 1930ean, batu egin zen Bergarako biltzarrean. 1931n, bere antolaketa oso ona zen eta 1931ko hautezkundeetan oso emaitza onak lortu zituen. Abertzaleak indartzuak ziren hirietan eta herri txikietan, karlistak, indartsuagoak herri txikietan. Abertzaleek indar gehiago Bizkaian eta Gipuzkoan, karlistek Nafarrooan eta Araban. 1930 errepublikaren aldeko ituna Donostian sinatu zen. Jarrera antiklerikalekin asko ikaratu ziren. 

Lizarrako Estatutua

Autonomia, udal erakundeetatik bideratu nahi zen. Jose Antonio Agirre (Getxoko alkatea). Nazionalistak independentziaren bidean, autonomia estatutua defendatzen hasi ziren. (PNV) Abertzale, karlistak eta katolikoak. EHko alkateen batzordea sortu zen, Eusko Ikaskuntzari estatutu proiektu bat egiteko eskatu zioten. Lizarrako zezen plazan onartu zuten udal-ordezkari gehienek. Ezaugarriak lau probintziak eta Vatikanoarekin harreman zuzena izan zuen. Gorteetako hauteskundeetarako defentsa kandidatura. Minoria “vasco-navarra”. Atzera botatzea erabaki zuten, konfesionalegia zelako eta estatutuak kostituzioaren menpe egon behar zuelako eta oraindik kostituzioa egin gabe zegoen. Kostituzioa laikoa izatea onartu zelako alde egin zuten diputatuak. 

Batzordeetako Estatutua

Diputazioetako Batzordeetatik habiatu zen estatutu berria Ezaugarriak hauek ziren: Hiru probintzia, Estado Vasco izena kendu eta Vatikanoarekiko harreman zuzena kendu. Nafarroa 4 probintzietako maniobraren aurkako jarrera. Karlistak kanpoan geratu ziren. Erreketeak (talde armatuak) Eliza defendatu Errepublikaren aurka Lider Karlistak Estatutuaren aurka foruak defendatzen. 1933ko azaroan, Erreferenduma estatutuaren alde egin zen. Emaitzak: Bizkaia %88,4, Gipuzkoa % 89,5 eta Araba % 46,4. Zentro eskuinak irabazi ostean jarrera zentralistarekin ez zuten estatutua onartzeko asmorik erakutsi. 

1936ko Estatutua

1936an, Otsailean, Fronte Popularrak Estatutua aurrera eramateko aukera onartu zuen bere programan. Nahiz eta hauteskundeak irabazi, ez zuen martxan jarri gerra hasi arte. Uztailean gerra hasi zen. Gerra horretan, Nazionalek Araba eta Nafarroa hasieratik menperatu, Irailean ia Gipuzkoa osoa (Elgeta falta), 1936ko urrian onartu zen estatutua. Bizkaia erortzear zegoela.  Guda lerroa Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko mendietan. Estatutua gerra egoeran eta Bizkaian aplikatu zen: Eusko Jaurlaritza antolatu (botere legegilea) eta J.A Agirre lehendakari jarri zen.  1937ko ekainean tropa frankistek Bilbo hartu zuten. 9 hilabete iraun zuen .Eusko Jaurlaritzak erbestean lanean jarraitu zuen Frankoren aurka eta autonomiaren alde. 

Gerra zibila

Melillan hasi, 1936ko uztailaren 17an. 18an, Frankok Marokon, armadaren agintea hartu. ALTXAMENDUA (estatu kolpea), GERRA ZIBILA BIHURTZEN DA. Altxatuek ez dute arrakastarik lortzen eremu askotan. (UME). Gobernu Errepublikarrak ez zituen ere menderatu. Herrietan iraultzak piztu. Aliatuek, laguntza matxinatui Afrikatik tropak penintsulara sartzeko. BI BANDO: MATXINATUAK ETA ERREPUBLIKANOAK. MATXINATUAK/NAZIONALAK/FAXISTAK Goi burgesia, lurjabeak, aristokratak, katolikoak. Militar kontserbadoreak, eskuin monarkiazale, falangistak, Karlista Tradizionalistak. ERREPUBLIKANOAK/GORRIAK/ Klase herritarra; langileak, enplegatuak, burgesia txiki, intelektualak, artistak, lurrik gabeko nekazariak… Komunistak, Sozialistak, Anarkosindikalistak. NAZIOARTEAN ERAGINA IZAN ZUEN GERRAK. Ereduak: ERREGIMEN FAXISTAK- TOTALITARIOAK (Italia eta Alemania) ERREGIMEN IRAULTZAILEAK (KOMUNISMOA) (Errusia). ERREGIMEN LIBERAl-DEMOKRATIKOAK (Inglaterra eta Frantzia ) KONTSERBADOREAK PROGRESISTAK (langile taldeak). Espania, horren Mikrokosmosa. Bi bandoek laguntza eskatu. Munduko iritzi demokratiko progresistak, Errepublikaren alde. Demokrazia kontserbadore, faxistak eta elizak, Matxinatuen alde. Brigada Internazionalak. Gerra hasieran soilik. Errepublikanoen bandoan lagutzeko (Amerika, Inglaterratik, Frantziatik…) “Ez-Interbentzioarako Komitea” sortu zen Inglaterran, 1936ko abuztuan. Brigada Internazionalak kendu. Gerra orokortzeko beldurragatik Komunismoaren hedapena galarazi Inglaterrak baketze politika zeukan Alemaniarekin 27 lurralde: Errusia, Alemania eta Italia ere. 

Gerra zibila Euskal Herrian

Nafarroan, Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian. Bizkaia erortzear zegoela, estatutua onartu zioten Errepublikar Gorteek. 1936ko Urriak 4an. Mendigoizale Batzak armak lortu, Bizkaia eta Gipuzku arteko luebakia. Eusko Gudarostea: Euskal armada bataloietan antolatu zuten Jelkideek. Militar profesionalekin ez zegoen fidatzerik. Nazionalek; Alemania eta Italiaren laguntza 1937ko udaberria. Molak Bizkaiaren kontrako erasoa bota. (Gernika eta Durango). Bilbo babesteko “Burdinezko gerrikoa”. 1937ko ekainean 19an Bilbon sartu ziren tropa nazionalak, eta euskal bataloiak Santander aldera ihes. PNVko buruzagi batzuk Vatikanoaren bitartekaritzaz Italiarrekin tratua. Helburua: Euskaldunen kontrako errepresioa arintzea. Santoñan armak entregatu Italiarrei. Frankok ez zuten bete paktua eta atxilotuekin denetarik egin zuen. Bataloi komunista eta anarkistak ez zuten paktua onartu. 
Gerraren ondorioak DIKTADURA FRANKISTA (1939-1975) KONTZERTU EKONOMIKOAREN DEUSEZTEA 1937an. BATASUN DEKRETUA 1937ko –Apirilean. AUTONOMI ESTATUA DEBEKATZEA. 1938an Burgoseko Gobernu berria. ERREPRESIOA/JAZARPENA NAZIONALEK: Istituzioetatik. Sistematikoa eta planifikatua. ERREPUBLIKANOEK: Talde autonomoak egin, horren aurka Herri. Auzitegiak sortu. BIZIRAUTEKO SAILTASUNAK (Gosea, desnutrizioak, heriotzak, zaurituak, errazionamendua, errefuxatuak, miseria,

segurtasun eza, beldurra…) EMAKUME EGINKIZUNEN ALDAKETAK Nazionalek, betiko rolak: etxea, janaria, ama… Errepublikanak; milizietan, lantegi, prentsan, bulego.