Atmosfera eta Ozeanoen Dinamika

Atmosfera

Sarrera

Albedoa: Gure planetak islatzen duen eguzki-energiaren portzentajea da. Alderanzketa termikoa: Atmosferan tenperatura jaitsi egiten da altuerarekin. Aire masa hotz eta dentsoagoa aire masa beroagoaren azpian harrapatuta geratzen denean sortzen da, dentsitateagatik ezin baitu igo.

Presioa

Antizikloia: Atmosferan, ingurunearekin alderatuz, presio atmosferiko altua duen eremua (1.013 milibarren gainetik); aire hotza beherantz mugitzen da, lehortu eta egonkortasun atmosferikoa dakar. Depresioa (borraska): Atmosferan, ingurunearekin alderatuz, presio atmosferiko baxua duen eremua (1.013 milibarren azpitik); aire beroak gorantz egiten du, kondentsatu eta hodeiak zein prezipitazioak sortzen dira.

Fronteak

Fronte beroa: Aire-masa bero bat aire-masa hotz batengana aurreratzen deneko banaketa-azala. Zirimiriak ekarri dezaketen ninboestratuak, altostratuak eta zirruak sorrarazten ditu. Fronte hotza: Aire-masa hotz batek aire-masa bero bat bultzatzen dueneko banaketa-azala. Zaparradak eta trumoiak ekartzen dituzten kumuloninboak sorrarazten ditu. Fronte okluditua: Fronte hotz batek fronte beroa harrapatzen duen eremua. Aire beroak goruntz egiten du eta bi aire-masa hotz geratzen dira lurrazalean. Fronte hotzekoen zein berokoen moduko prezipitazioak ekartzen ditu. Fronte polarra: Latitude ertainetako fronte-sistema ia-iraunkorra eta ia-jarraitua, jatorri polarreko aire-masa hotza eta jatorri tropikaleko aire-masa beroa banatzen dituena.

Geruzak

Troposfera: Atmosferaren beheko geruza, lurrazalarekin harremanetan dagoena. Geruzarik dentsoena da eta bertan gertatzen dira fenomeno meteorologiko nagusiak. Altueran igo ahala, tenperatura jaitsi egiten da. Geruza zikina: Troposferako lehenengo 500 metroek osatzen duten geruza. Bertan itsasoko gatza eta basamortuetatik, sumendietatik eta industriako jardueratik ihes egindako hautsa esekiduran dago. Estratosfera: 10/15 eta 50/60 km bitarteko atmosfera-eremua. Bertan dago izpi ultramoreak xurgatzen dituen ozono-geruza, eta honek, tenperaturaren inbertsioa eragiten du. Horregatik ez dago aire-mugimendu bertikalik. Mesosfera: Oxigeno nahikorik ez ozonoa eratzeko. Izotz-hodeiak ikusi. Termosfera: Osagaiak ionizatuta, eguzki-izpien zati handia xurgatuz. Irrati-uhinak islatu. Eguzkitik datozen elektroien eta ioien arteko elkarrekintzaren ondorioz aurora polarrak: borealak (I) eta australak (H). Exosfera: O, H eta He molekula solteez osatuta. Dentsitate baxua.

Fenomenoak

Foehn efektua: Mendi baten haizebean euritik babestutako eskualdea sortzea eragiten duen fenomenoa da, mendi bat zeharkatu eta mendi-hegala jaistean haizea berotu eta lehortu egiten delako sortutakoa. Hegoaldeko oszilazioa (“El Niño” (ENSO)): Ekuatore aldean Ozeano Bareko alde bien arteko presio-aldea murrizten denean sortzen den fenomenoa. Alisio haizeak baretu, prezipitazioak aldatu eta ekialdeko termoklina gelditu egiten dira. Tanta hotza: Txorro-korrontea apurtu ondoren, aire beroaz inguratuta geratzen den aire hotzezko masa edo depresio txikia. Ekaitzak, txingorraldiak eta elurteak ere eragin ditzake.

Haizea

Haizea eta baretasuna: Atmosferako bi tokiren artean presioa desberdina denean, eta P altuagoa den aldetik baxuegoa den aldera sortzen den aire-mugimendu horizontala da. Noranzkoak haizea nondik datorren adierazten du: iparraldekoak hotzak, hegoaldekoak epelagoak, ekialdekoak eta mendebaldekoak freskoak edo epelak. Itsasaldetik hezetasuna dakar, kontinentetik haize lehorra. Abiadura/indarra bi punturen artean dagoen presio-aldearen araberakoa da. Bi punturen arteko distantzia txikia bada, presio-aldea handia da, orduan eta indartsuagoa. Presio-gradientea zenbat eta handiagoa (distantzia txikia isobaren artean), handiagoa haizearen abiadura. Maiztasunak eskualde batean haizeak zenbat aldiz jotzen duen adierazten du. Haize sarriena haize nagusia da. Garrantzi ekologikoa: zerikusia hegaztien migrazioa, fruituen helduera, basoetako suteak, etab.

Hodeiak eta Prezipitazioak

Hodeiak: Atmosferako ur-lurruna kondentsatzean sortzen den egitura da. Ur likidoaz edo izotzaz osatuta dago eta atmosferan flotatzen egoten da. Sailkapena: Goiko hodeiak: 700 m-tik tropopausaraino. Zirruak, zirrokumuluak... Ez dute euririk sortzen. Tarteko hodeiak: 2.000-7.000 m altitudeetan. Prezipitazio ahulak. Beheko hodeiak: 2.000 m-tik behera. Estratuak, ninbostratuak… Prezipitazioen indarra aldakorra da. Konbekzio-hodeiak: Aire masen igoera azkarraren ondorioz sortzen dira. Kumuluak, kumuloninboak… Zaparradarik handienak eta ekaitz bortitzenak sortzen dituztenak. Behe-lainoak: Lurzorutik hurbil eratzen dira. Gau oskarbietan lurzorua eta hori ukitzen duen airea azkar hoztearen ondorioz sortuak. Prezipitazioak: Ur solido edo likido partikulez osatutako hidrometeoroak. Hodeietatik erortzen dira. Airearen temperatura zero gradutik behera bada, elurra. Prezipitazioak sortzeko, aireak saturatu egin behar du eta horretarako goratu egin behar da. Goratzeko mekanismoak: Prezipitazio konbektiboa: Airea gune jakin batean berotu eta gora. Prezipitazio orografikoa: Airea gorabehera topografiko handi batetik gainetik pasatzean sortzen dira. Mendi batetik adibidez. Prezipitazio frontala: Fronteek ekartzen dituztenak dira.

Ozeanoak

Sarrera

Hidrosfera, litosfera solidoaren eta atmosferaren artean ur likidoak osatzen duen geruza da. Hidrosferaren % 97 ozeanoek eta % 3 ibaiek, lakuek, glaziarrek, lurpeko urek eta oso ehuneko txikia atmosferan eta biosferan dago. Gure planetan ur horiek ziklo bat eratzen dute, ziklo hidrologikoa.

Ezaugarriak

Gazitasuna: Urak disolbatzeko gaitasun handia du, horregatik hainbat ioi mota daude urean disolbatuta. a) Ur kontinentalak: itsasokoa baino 300 aldiz diluituago daude. b) Ozeanoak: gazitasuna ia konstante mantentzen da tarte estu batean. Tenperatura: Ozeanoetako tenperatura horizontalean zein bertikalean aldatzen da. Dentsitatea: Ur puruak baino dentsitate pixka bat handiagoa du; gazitasunarekiko zuzen proportzionala bada ere, tenperaturarekiko alderantziz proportzionala da.

Dinamika

Itsas korronteak: Ur-mugimendu etengabeak dira, noranzko batean eta nagusiki horizontalean gertatzen direnak. 3 eragile nagusi: uraren dentsitate aldeak, haizeak eta Coriolis efektua. Bi motatako korronteak: Azaleko itsas korronteak: uraren mugimendua haize nagusiek markatzen dute. Sakoneko korronteak: dentsitate aldeek (termohalino) eraginak dira.

Korronte Zirkunpolarra

Korronte zirkunpolarra edo Jet-a: Fronte polarraren gainean tropopausatik hurbil dauden altitudeetan mendebalde-ekialde noranzkoan doan eta Lurra inguratzen duen oso haize-korronte azkarra da.

Klima Ozeanikoa

Klima ozeanikoa: Tarteko latitudeetan, kostaldeetan, ozeanoaren eragina nabaria den lekuetan agertzen den klima epela da. Negu eta uda leunak izaten dira, eta prezipitazioak urte osoan zehar.

Ozeanoen Dinamika Orokorra

Munduko ozeanoa: Planetako itsas eta ozeano guztien multzoa da, eta horren azterketa oso interesgarria da munduko klima ulertzeko, beroaren eta hodeien garraiatzaile ona baita. Ozeanoko zinta garraiatzailea, planetako ia ozeano guztiak zeharkatzen dituen ibai moduko bat da. Zati batek sakoneko korronteen jokabidea du, eta besteak azaleko korronteen jokabidea. Ozeanoko zinta garraiatzailea Atlantikoaren eta Ozeano Barearen arteko gazitasun eta tenperatura desorekak konpentsatzen ditu.

Mapen Irakurketa

1. Presio motak: antizikloien eta depresioen kokalekua eta kopurua.
2. Euri-fronteen deskribapena: euri-fronteen kokalekua eta motak.
3. Aire-masen eta haizeen ikerketa.
4. Atmosferaren egoeraren balorazioa.

Bioma

Oihan tropikala: Oihan tropikal hezea. Urte osoan konstante mantentzen diren tenperatura epelak eta hezetasun handia dituzten eskualde tropikaletan hazten den oihan betiberdea. Oihan tropikal lehorra: Urtaro hezeak eta lehorrak tartekatzen diren eskualde tropikaletan hazten den oihana, sasoi lehorrean hostoak galtzen dituzten zuhaitzez osatua.

Beste Kontzeptuak

Azaleratzea: Goranzko ur-mugimendu bertikala; dentsitate handiagoko ur hotza, eta mantenugaietan aberatsa azalera igotzen duena, kostaldean haizeak azaleko urak itsaso zabalerantz bultzatzean adibidez, produktibitate handiko guneak sortuz. Ozono-geruza: Atmosferan 10-50 km bitarteko altitudeetan dagoen ozono-kontzentrazio handiko geruza. Ozonoak eguzkitik datorren erradiazio ultramorea xurgatzen du eta horregatik geruza hau garrantzi handikoa da Lurrean bizia izan dadin. Termoklina: Tenperatura desberdineko geruzak dauden ur-masa batean, tenperatura-gradienterik handieneko aldea edo geruza, hau da, bi geruzak bereizten diren trantsizio-zona. Ziklo hidrologikoa: Urak naturan likido-, solido- edo gas-egoeran egiten duen zirkulazio-bide itxia: lurruntzea, transpirazioz lurruntzea, kondentsatzea, prezipitatzea, eta itsasoan, lur gainean edo lurpean metatu edo ibiltzea.