Natur

Enviado por Programa Chuletas y clasificado en Otras materias

Escrito el 21 de Junio de 2010 en vasco con un tamaño de 20,54 KB

1BIZIA IRAUNARAZTEA

Bizi funtzioak diira elikadura, arnasketa, hondakin-substantziak askatzea, ingurune aldaketei erantzutea, hazkuntza eta ugalketa

KONPOSIZIOA izaki bizidun guztiok bi molekula mota ditugu

-Ez-organikoak. Izaki bizidunok ez esik, materia bizigabeak ere baditu horrelakoak: ura eta gatz mineralak.

-Organikoak. Izaki bizidunok soilik ditugu horrelakoak: gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoa.

ZELULAK

teoria zelularra:

-Zelula izaki bizidunen egitura-unitatea da.

-Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da

-Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz

bi zelula mota daude:

-Prokariotoak: nukleorik gabe

-Eukariotoak: nukleoa duena. Animali eta landareen zelulak dira

NUTRIZIO ZELULARRA

zeluletan bi nutrizio mota daude:

-Autotrofoa. Konposatu ez-organiko bakuneti berezko materia organikoa sortzen dute, energia iturri bat erabiliz: eguzkiaren argia.

-Heterotrofoa. Materia organikoa kanpotik hartu behar dute, ez baitira hura sintetizatzeko gai.

Metabolismoa deritzo zelularen baitan gertatzen diren prozeso kimikoen multzoari eta bi mota daude

-Katabolismoa. Substantzia kimikoak degradatzea, energia askatzeko.

-Anabolismoa. Molekula bakunetatik molekula konplexuak sortzea. Energia behar du.

ZELULA-UGALKETA

Zelula ama bat zatituz zenbait zelula ume sortzen direneko prozesuari deritzo.

Mitosia nukleoa zatitzeko prozesu mota bat da: zelula amaren materia genetikoa erdiz erdi banatzen da zelula umeen artean.

2NUTRIZIOA, ANIMALIETAN

DIGESTIOA (digestio aparatuan egiten da eta lau fase ditu)

-Irenstea. Kanpo-ingurunetik elikagaiak hartzea.

-Digestioa. Elikagaiak mantenugai bihurtzea.

-Xurgatzea. Mantenugaiak odolera igarotzea.

-Egestioa. Digeritu ez diren hondarrak kanporatzea.

ARNASKETA(arnas aparatuan egiten da eta zenbait mota daude)

-Larruazal-arnasketa. Gas-trukea gorputzeko gainazal osoan zehar egiten da.

-Brankia-arnasketa. Gas-trukea brankien bides egiten da; brankiak gorputzaren gainazalaren luzakin mehe-meheak dira, eta odol-hodi ugariz inguraturik daude.

-Trakea-arnasketa. Gas-trukea trakeen bidez egiten da; trakeak gorputzaren gainazalaren luzakin mehe-meheak dira, eta animaliaren ia zelula guztietara iristen dira.

-Birika-arnasketa. Gas-trukea biriken bidez egiten da; birikak barne-barrunbeak dira, pareta heze mehe-mehekoak eta odol-hodiz beteak.

ZIRKULAZIOA(zirkulazio aparatiak ekiten du. Bi mota daude)

-Irekiak. Garraioko likidoa odol-hodietatik irten eta organoen arteko guneetan zabaltzen da,

-Itxiak. Odolak odol-hodietan zehar zirkulatzen du, beti. Bi mota daude: bakunak, ibilbide osoan behin bakarrik igarotzen bada; eta bikunak, bihotzetik bi aldiz igarotzen bada.

IRAIZKETA

Jarduera zelularrean sortutako hondakin-substantziak bildu eta kanporatu egiten ditu. Organo jauek egiten dute: Malpighiren hodixkak(intsektuak), guruin berdeak(krustazeoak) eta iraitz-aparailua(ornodunak)

2NUTRIZIOA LANDAREETAN

-Xurgatzea. Lurzorutik sustraiaren barnealdera ura eta gatz mineralak(izerdi landugabea)igarotzea.

-Izerdi landugabeare garraioa. Sustraitik landarearen atal berdeetara eramatea. Xilemako garraio-hodietan zehar egiten da.

-Gas trukea. Estomen bidez egiten da.

-Fotosintesia. Hosto eta zurtoin berdeetan gertatzen da.

-Izerdi landuaren garraioa. Fotosintesiaren bidez sortutako substantzia organikoak landarearen zelula guztietara eramatea. Floemaren bidez egiten da.

-Arnasketa mitokondriala, Substantzia organikoak erabiltzea, energia lortzeko.

-Iraizketa. Metabolismoan sortutako hondakin-substantziak kanporatzea.

3KOORDINAZIOA ETA HARREMANA ANIMALIETAN

ESTIMULUAK

Nolabaiteko erantzuna eragin dezaketen ingurune-aldaketak dera estimulula, bai kanpo-ingurunekoak, bai barne-ingurunekoak. Hiru mota daude: Fisikoa( argia, tenperatura, soinua eta presioa), kimikoa[ barne nahiz kanpo ingurunean substantzia kimikorik baden ala ez(ura, gatzak, substantzia kutsagarriak...)] eta biotikoak( beste izaki bizidun batzuk ere bertan egotea sortzen dituen estimuluak)

ERREZEPTOREAK(estimuluak hautematen dituzten egiturak dira) lau mota daude

-Mekanikoak: ukipenarekiko, presioarekiko, mugimenduarekiko eta soinuarekiko sentikorrak dira.

-Kimikoak: zenbai substantzia kimiko badauden hautematen dute

-Bero-errezeptoreak: temperatira-aldaketak hautematen dituzte.

-Aregi-errezeptoreak: argia hautematen dute

NERBIO ZENTROAK(hainbat estimulurekin erreakzionatuz erantzunak lantzen dituzte, eta gero, erantzun horiek organo efektoreei helarazten zaizkie. Ornodunetan, garuna eta bizkarre-muina dira.

Nerbioen zeregina da bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atal fuztietara eramatea, eta efektoreei egin beharreko ekintza eginaraztea.

EFEKTOREAK( erantzuna gauzatzen duten organoak dira. Bi erantzun mota:)

-Mugimenduzkoa: erantzuna mugimendua da. Lokomozio aparatuak egiten du.

-Jariatzezkoa: erantzuna zenbai substantzia jariatzea da. Gruinek egiten dute.

3 KOORD. ETA HARREM. LANDAREETAN

Landareek, bi erantzun mota izaten dituzte kanpo estimuluekiko:

-Tropismoa: hainab estimuluei erantzunes landareak norabide jakin batean hazten da.

-Nastiak: hainbat kanpo-estimuluri erantzunez landarearen zenbait atal aldi baterako mugitzea.

4UGALKETA ANIMLIETAN

ASEXUALA

-Zatiketaz: banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da eta horietako zati bakoitzetik beste banako bat sortzen da.

-Gemazioz: animaliaren gorputzean gema bat sortzen da. Batzuetan gema berezi eguten da eta hartatik beste banako bat sortzen da; eta beste batzuetan, itsasita geratzen da, eta jiloniak eratzen dia

SEXU BIDEZKOA(sexu esbedineko bi banako aritu behar dira. Bakoitzak gameto bat ematen du, gonadetan eratua.

-Gonada maskulinoak testikuluak dira eta espermatozoideak sortzen dira haietan

-Gonada femeninoak obulutegiak dira eta obuluak sortzen dira haietan

Sexu bidezko ugalketan aldi hauek izaten dira:

-Ernalketa: obuluak eta espermatozoideak bat egiten dira eta zigotoa sortzen da. Bi mota daude kanpo-ernalketa eta barne-ernalketa

-Enbrioi-garapena: zigotoa sortzen denetik, banakoa jaio harteko aldia da.

-Enbrioi -aldiaren osteko garapena: banakoa jaiotzen denetik heldua egin harte. Bi mota daude zuzena eta zeharkakoa

4UGALKETA LANDAREETAN

Landare hazidunak sexuen bidez garatzen dira:

-Polinizazioa: polen alea pistiloraino iristea.

-Ernalketa: Obulutegian gertatzen da. Ernalketaren ondorioz, enbrioia sortzen da eta obulutegia haziea bihurtzen da.

-Fruitua eratzea: Obulutegiaren paretak aldatzearen ondorioz gertatzen da. Hazia babestea eta sakabanatzea du helburu fruituak.

-Hazia sakabanatzea eta ernaltzea: Sakabanatzearen bidez, hazia hainbat lekutara zabaltzen da. Orduan, oxigeno.baldintzak naiz tenperatura eta hezetasun baldintzak egokiak badira, hazia ernaltzen da.

5 EKOSISTEMEN EGITURA

EKOSISTEMEN OSAGAIAK(hiru osagai nagusi diti biozenosia, biotopoa,haien harteko harremana eta biozenosien harteko harremana)

-Biozenosia deritzo izaki bizidunei.

-Biotopoa deritzo leku jakinbati

HABITATA ETA TXOKO EKOLOGIKOA

-Habitata deritzo, espezie jakin bateko bakoitzak egon ohi diren leku fisikoa.

-Txoko ekologikoa deritzo espezie batek ekosisteman betetzen dituen funtzioei

MAILA TROFIKOA

-Ekoizleak: Materia ez-organikoa erabiliz beren materia organikoa sortzen duten organismo autotrofoak dira.

-Konsumitzaileak: beste organismo batzuek egindako materia organikoz elikatzen diren organismo heterotrok dira eta hiru mota daude:

-1. mailakoak(belarjaleak). Ekoizleak janez elikatzen dira

-2. mailakoak(haraijaleak). Belarjaleak janez elikatzen dira.

-3. mailakoak. Bigarren mailako konsumitzaileak janez elikatzen dira

-Deskonposatzaileak: aurreko mailetako materia organokoa materia ez-organiko bihurtzen dituzten organismo heterotrofoak dira.

HARREMAN TROFIKOAK

Ekosistema orotan izaki bizidunen artean aortzen diren harrreman trofikoak kate nahiz sare trofikoen bidez adierazi daiteke.

Piramide trofikoa ere erabil daiteke, ekosistema ororen egitua trofikoak grafikoki adierazteko. Hiru mota dauen: kopuruen piramideak, biomasaren piramideak eta energiaren piramideak.

ORGANISMOEN HARTEKO HARREMANAK

-Espezie barnekoak. Espezie bereko banakoen artekoak dira: animalia sozialen artekoak eta familien baitakoak.

-Espezie artekoak. Espezie desberdineko banakoen hartekoak dira: mutualismoa, komentsalismoa, inkilismoa, parasitismoa eta harraparitza.

6LURREKO EKOSISTEMAK

-Zona hotzak:

-basamortu hotza. Izotz iraunkorrak daude.

-Tundra. Oso klima hotza da, eta prezipitazioak, urriak.

-Taiga. Prezipitazioak ugari dira, elur moduan batezere

-Zona epela:

-Estepa. Eurite gutxi eta irregularrak.

-Baso hostoerorkorrak. Eurite ugari urte osoan.

-Baso mediterraneoa. Oso eurite irregularrak.

-Zona beroa:

-Oihan ekuatoriala. Prezipitazio ugari eta temperatura altuak

-Oihan tropikala: Prezipitazio irregularrak.

-Sabana. Temperatura altuak, aldaketa gutxikoak

-Basamortu beroa. Oso klima lehorra.

URETAKO EKOSISTEMAK

-Argia

-Temperatura

-Sakonera

-Gazitasuna

-Oxigeno kantitatea

-Uraren mugimendua

Bi multzo bereizten dira

-Itsasoko ekosistemak(itsasoko eta ozeanokoak)

-Ur gezako ekosistemak. Bi mota daude

-Ur geldiak(aintzirak, uraelak eta ozeanoak)

-Ur ibiliak(ibaiak eta uharrak).

1BIZIA IRAUNARAZTEA
BIZI FUNTZIOAK dira, elikadura, arnasketa, hondakin-substantzia askatzea, ingurune-aldaketei erantzutea , hazkuntza eta ugalketa