Natura

1.- herentzia. karaktere hereditarioak

• Genetika: izaki bizidunen arteko aldakortasuna sortzen duen elementu hereditarioak aztertzen dituen zientzia.
• Zelula baten egitura:

  Mintz plasmatikoa: ingurunetik babestu eta honekin substantzia trukea erregulatzen duen zelularen kanpoko geruza.

  Zitoplasma: funtzioak kontrolatzen dituzten organulu zelularrak dauden substantzia likatsua.

• Nukleoa: Zelularen funtzioak kontrolatzearen arduraduna.
• ADN: zelularen antolaketari eta funtzionamenduari buruzko informazioa gordetzen duena.

  Nukleoaren barnean dago

• Egiturak:

  Kromatina: itxura haritsuzko masa osatzean

• Kromosoma: zatitzeko hartzen duen egitura definitua

2.- kromosomak eta geneak

• Geneak: karaktere hereditario jakin baten informazioa gordetzen duen ADNaren zatiak
  • Genoma: espezia baten karaktere hereditario guztiak zehazten duten gene multzoari.
  • Ugalketa prozesuaren bidez transmititzen da hurrengo belaunaldira, amarenak eta aitarenak elkartuz eta ezaugarri ezberdineko indibiduoa sortuz.
• Interfasean:
  • Kromatina: material genetikoa ordenarik gabe
• Zatitzear dagoenean:
  • Kromosoma: ADN kate biribilduak dira.
    • Zatiak: Kromatida eta Zentromeroa (Kromatiden lotura puntua)
    • Kromosoma kopiatu egiten da zatitzeko.
    • Bikote homologoak: kromosomak binaka daude informazio mota berdinarekin.
      • Beti kopuru bera izaten da espezie baten zeluletan.
        • Ugalketarako ez diren zelulek edo somatikoek: 2n (diploidea)
        • Ernaltze zelulek edo gametoek: n (haploidea)
      • Bikoteko biek ezaugarri berezi eta berdinak dituzte (tamaina, zentromero kokapena…) kariotipoak sortuz.
      • Kariograma: kariotipoaren irudikapena.

3.- ugalketa zelularra

mitosia

• Honekin bi zelulek kromosoma-kopuru berdina dute.
• Interfasea: ohiko eginkizunez aparte material genetikoa bikoizten da
• Profasea:
  • Kromosomak ikusgai izaten hasten dira, kontrakzio prozesu batengatik
    • Bi kromatida eta zentromero batekin
  • Mintz nuklearra desegiten hasten da eta kromosomak aske daude zitoplasman
  • Zentrioloak zelulen mutur banatik ardatz akromatikoa sortzen dute.
• Metafase:
  • Kromosomak guztiz bereizi dira eta ekuatore planoan ordenatzen dira
  • Zenrtomeroak ardatzaren harizpiekin hartzen dituzte
• Anafase:
  • Kromosoma zentromeroetatik zatitu eta bi kromatidak bereizten dira
  • Ardatzaren harizpiek muturetarantz eramaten dituzte
• Telofase:
  • Muturretara heltzean mintz nuklearra sortzen dira
  • Kromosomak kromatinan bihurtzen dira berriro
  • Zitoplasma ekuatore-planotik zatitzen hasten da

meiosia

• Gametoek ohiko kromosoma-kopurua baleukate ernalketan, zigotoak kromosoma kopuru bikoitza izango lukete, eta belaunaldiz belaunaldi gehiagotuko zen.
  • Horretarako gonadetan meiosi izeneko prozesu bereziarekin zatitzen dira
• Prozesua: Profase Ià Metafase Ià Anafase Ià Telofase Ià Profase IIà Metafase IIà Anafase IIà Telofase II

4.- kromosoma homologoak eta gene aleloak

• Zelula somatiko guztiak 23 kromosoma pare dituzte.
  • Pare bakoitzak posizio berdinean eta karaktere berdinerako bi gene dituzte
• Aleloak: gene berdinaren forma alternatiboak.
  • Kromosoma homologoetan, posizio berdinean daude eta karaktere berdina kontrolatzen dute.
  • Konbinazio motak:
    • Homozigotoa: homologoen bi aleloek informazio berdina dute
    • Heterozigotoa: homologoen bi aleloek informazio ezberdina dute

4.1.- Zein gene agertzen dira?

• Genotipoa: indibiduo baten gene multzoa.
  • Indibiduo bakoitzak karaktere bakoitzerako gutxienez bi gene du, baina batzuk ez dira beti kanpora agertzen.
    • Gainartzaileak: kanpora agertzen dena. Genearen lehen hizkia larriz
    • Errezesiboa: kanpora agertzen ez dena gainartzaile batekin agertzean. Genearen lehen hizkia xehez irudikatua.
• Fenotipoa: indibiduo batengan kanpora agertzen diren geneak.
• Hala ere, kanpo ingurunea genea modu batez edo bestez agertzeko garrantzitsua da:
  • Adib.: altueraßelikadura

4.2.- nola transmititzen dira geneak?

• Adibidea: gizonak Mm geneak, emakumeak Mm geneak
  • Gameto batzuk M eta besteak m genea dute
  • ¼ du errezesiboa agertua, ¾ gainartzailea agertua

4.3.- kodominantzia

• Kodominantzia: bi aleloak ekipotenteak badira (bietako ezta bat gailentzea bestea) tarteko ezaugarriak edo biak agertzea.
  • Adib.:gizakion odola (A+B=AB)

5.- mendel eta herentziaren legea

• Arraza purua=homozigotikoa: hainbat eta hainbat belaunalditan, karaktere berdina agertzen zuten landareak.

5.1.- mendelen lehen legea

• Lehenengo belaunaldi filialaren (F₁) uniformitatea: arraza puruen arteko gurutzaketaren ondorengo guztiak berdinak dira.
  • Belaunaldi hori bi puru ezberdinen heterozigotikoa delako eta beraz beti gene gainartzailea agertuko da, eta errezesiboa gaindituko du.

5.2.- mendelen bigarren legea

• Karaktereen segregazioa: F₁-eko hibridoak gurutzatzean F₂-ko  aleetean karaktere errezesiboak agertzen dira berriro.
  • Karaktere jakin bakoitza determinatzen duten aleloak bereizi egiten direnez gametoak sortzean, bateratu egin daitezke F₁-eko arraza puruak sortuz berriro (eta beraz, errezesiboa 3:1 eko proportzioan agertuz).

5.3.- mendelen hirugarren legea

• Faktoreen independentzia: karaktere bakoitza determinatzen duten geneak bakoitza bere aldetiko transmititzen da.
  • Frogatzeko bi karaktereetako arraza puru (gainartzaile bietan eta errezesibo  bietan) arteko hibridoen gurutzaketa egitean, karaktere bakoitzeko aleloa bere aldetik joaten da:
    • 9/16 HhLl edo HHLL
    • 3/16 Hhll edo HHll
    • 3/16 hhLl edo hhLL
    • 1/16 hhll

6.- herentziaren teoria kromosomikoa

• Faktore hereditarioak kromosometan zeudela ondorioztatu zuten
  • Paralelismoa bazela faktore hereditarioen transmisioaren artean ikustean
• Mendelen faktore hereditarioari gene izena jarri zioten
• Morganen Herentziaren Teoria Kromosomikoa
  • Drosophila melanogaster edo ozpin-eulia erabiliz
  • Kromosoma pare ezberdinak daude:
    • Autosomak: kromosoma homologoen pareak
    • Besteak:
      • Heterokromosomak: ar baten XY ezberdintasun morfologikoan
      • Kromosoma sexualak: sexua determinatzen dutelako XX eta XY
  • Gene multzokatuak: Karaktere hereditario asko multzoka transmititzen dira (drosophilan 4 multzo). Hortik geneak kromosometan egotea eta heredatzea batera gehienetan.
  • Geneak linealki kokatuta daudela kromosometan
  • Kromosoma zatien elkartrukatzea birkonbinatze fenomenoarekin batera dator

Mendelen legeak, eguneratuta

• Lehen legea: bi arraza puruen arteko ondorengo hibridoak uniformeak dira genotipo eta fenotipoan
• Bigarren legea: lenengo belaunaldian sortutako hibridoak gurutzatzean karaktereak bereizi eta fenotipo ezberdinak dituzte
• Hirugarren legea: karaktere ez antagonikoak bere aldetik heredatzen dira.

7.- kode genetikoa

• Edozer gauza edo izaki sortzeko jarraibideak ADN molekuletan daude.
  • Lau unitate kimikoen ordenaketa ezberdinetan oinarritua (base)
• ADN molekula:
  • Helize bikoitzeko egitura du, elkarri lotutako bi basez bateratua.
  • Baseak:
    • AdeninaßàTimina
    • ZitosinaßàGuanina
• Zelulak zatitzean kopia berdina sortzeko:
  •  ADNa askatu egiten da elkarri lotutako baseak bereizi egiten dira
  • Aske geratutako bi kate zatiak osatzen hasten dira bakoitza bere aldetik
• Geneak proteinak (aminoazido sekuentziak) fabrikatzeko beharrezko jarraibideak gordetzen dituzte.
  • Proteinak egiturak, funtzioak eta metabolismoa kontrolatzen dute.
  • Nukleotik kanpo fabrikatzen dira:
    • Hortarako ARN kate mezulari bat ADN gene bat kopiatzen du eta zitoplasmara ateratzen da informazioarekin.
    • ARN hiru baseko talde bakoitzari lotuko zaio 20 aminoazidoetatik bat
• Mutazioa: ADNaren bikoizketan nekez gertatzen diren akatsak.
  • Hori ARN mezularian grabatuko da eta gaixotasun larriak sor ditzake.